ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹ

ՃՅՈՒՂ ԵՐՐՈՐԴ

ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹ

[էջ 130]

1

Դառնանք, զօղորմին տի տանք
Դեղձուն Ճուղ Ծամին
— Քառսուն, օղորմի։
Դառնանք, զօղորմին տի տանք
Քեռի Թորոսին
— Քառսուն օղորմի:
Դառնանք, զօղօրմին տի տանք
Ձենով Հովանին
— Քառսուն օղորմի։
Դառնանք, զօղորմին տի տանք
Արտատեր Պառվան
— Քառսուն օղորմի։.

Դառնանք, զօղորմին չը տանք
Չմշկիկ Սուլթանին,
Չը տանք օղորմի։
Դառնանք, զօղորմին չր տանք
Մըսրա Մելիքին
Չը տանք օղորմի։
Դառնանք զօղորմին տի տանք
Իսմիլ խաթունին
Քառսուն օղորմի։
Դառնանք, զօղորմին տի տանք
Խանդութ խանումին։
Քառսուն օղորմի։
Դառնանք, զօղորմին տի տանք
Թառլան Դավթին,
— Հազար օղորմի։

ՄԱՍՆ Ա

ԴԱՎԹԻ ԿՌԻՎԸ ՄՍՐԱ ՄԵԼԻՔԻ ԴԵՄ
ՄԱՆՈՒԿ ԴԱՎԻԹԸ ՄԸՍՐՈԻՄ

2

Դավիթ որ մնաց որբ,
Հորողբերներ էկան, ասին իրար։
Ձենով Հովան ասաց.— Վերգո,
Դո՛ւ կը տանես զԴավիթ,
Թե չէ՝ ե՛ս տանեմ։
Վերգոն ասաց.— Չէ, ես որդի ունեմ,
Դո՛ւ տար, պահի...
Ձենով Հովան տարավ զԴավիթ,
Արավ իրան հոգեզավակ։
Էլան, ու էդ Սասնա քաղաք
Ինչքան ծծմեր որ կար՝
Էտա տղան տվին զետա ծծմեր։
Տղան ո՛չ մեկի ծիծ էլ չրվերցուց։
Ձենով Հովան քաղաքացիք ժողվեց Էդտեդ,

Ասաց.— Էսա տղան տի մեռնի։
Բա ի՞նչ անենք, բա ի՞նչ չանենք,
ԶԴավիթ չենք կա՛րնա շահի։
Սասնեցիք ասին.
— Մհեր յոթ տարի որ Մըսըր մնաց,
Մըկա էնտեղ ծծմեր մի կա,
Ու Մհերի խաթեր համար՝ ըզԴավիթ տի շահի։
ԶԴավիթ Մըսըր ուղարկի.
Էնի էնտեղ տ’ապրի, թե չէ էստեղ
Անկարելի՛ բան է.— ծիծ չի վերցու։

[էջ 132]

3

Հովան ասաց.— Բա ո՞վ կ’տանի, բա ո՞վ չի տանի։
Ասին.— Քուռկիկ Ջալալու թամբի վրեն դի՛ր,
Ամուր մի կապիր,
Քուռկիկ Ջալալուն լավ ճիպոտ մի զար,
Թող տանի Մըսըր։

Հովան էլավ, Քուռկիկ Ջալալին դուրս քաշեց գոմից,
Քուռկիկ Ջալալուն թիմար մի տըվին,
ԶԴավիթ առան, բարուր կապեցին Քուռկիկի քամակ,
Հովան ասաց.
— Քուռկիկ Ջալալին, քեզնե կը խնդրեմ*.
Իմ տըղան դու գե՛տ չ’թալես,
Իմ տըղան դու քա՛ր չը զարնես.
Տանե՛ս Մըսրա էրկիր,
Մըսրա խաթունին դու թասլիմ անես։
Քուռկիկ Ջալալին կը տամ ամանաթ,
Կը տամ ամանաթ մեր Սասնա ճրագ.
Ոչ քա՛ր կը թալես, ոչ թո՛ւփ կը թալես—
Հասցնես սալամաթ մեր Սասնա ճրագ։

4

Քուռկիկ Ջալալին ըզԴավիթ առավ,
Մեջ էրկինք-գետինք թռավ ու գնաց։
Մըսրա Մելքի մեր պատուհան նստե՝
Տեսավ թոզ կը գա դաշտերու վերան.
Տեսավ, որ կրակ գետնա էրեսեն կը տա վեր, էրկինք.
Մեջ էրկինք, մեջ գետինք կը մոտենա իր տան։
Մըսրա խաթուն ասաց.
— Էսի ամպ չի՛, կա ու չկա,
Էսի Քուռկիկ Ջալալու օտաց կրակն էսպես կ’ էլնի։
Դարձավ, ասաց.— Դռնապաններ,
Գնացեք դռներ բացեք.
Կո՛, ձի մի կը հասնի մեր դուռ։
Դռնապաններ հասան ու դռներ բացին։
Տեսավ Քուռկիկ Ջալալին է։

---------------------------

* Երգվում է:

[էջ 133]

Բան մի վեր քամակին։
— Մըսրա Մելի՛ք,— կանչեց Իսմիլ խաթուն,
— Էն բան առեք, բերեք ինծի։

Մըսրա Մելիք գնաց, մոտիկացավ ձիուն։
Ձին իր գլուխ կոռեց։
Մելիք աչքեց, տեսավ— բարուր։
Ձիու քամկից բարուր առավ,
Տարավ էտուր Իսմիլ խաթուն։
Մելքի մեր բացեց ու ի՞նչ տեսավ—
Բարուրի մեջ՝ մանուկ Դավիթ,
Թուղթ մէլ գրուկ դրա՛ծ կըշտին։
Էդ թղթի մեջ Ձենով Հովան կ’ասե.
— Աղբո՛ր կընիկ, հարսե՛,
Մհերն էկավ էստեղ, էնոր տըղա՛ մ’ էլավ.
Մհեր ու իր կնիկ մեռան, տըղան մնաց որբ։
Ա՛ռ, Մհերի խաթեր համար տըղան շահե։
Մինչև որ քիչ մի մեծանա, չըդադարի.
Նոր ես կ’առնեմ, ե՛ս կը շահեմ։

Մըսրա թագավորի կընիկ միտ վե՛ ասաց.
— Մհեր ինձի օր մի աղեկություն արեց,
Էնոր խաթեր ես կը շահեմ Դավթին.
Իմ ծիծ կաթ կա՛ հալա.
Իմ տըղան կաթեն կը կըտրեմ,
Զէն կը շահեմ։ Շահե՛մ, էստեղ կենա,
Մելիքի հետ աղբե՛ր ըլնեն,
Իրար աղբերություն անեն,
Մըսը՜ր, ամբո՛ղջ էրկիր, զավթեն, տիրապետեն։
Հե՛յ, մըկա նոր Դավիթ տի մեծնա, էրթա Սասո՞ւն;

5

Էդտեղ Մըսրա Մելիք ակահեց, ասաց.
— Տղեկնե՜ր, դարբասներ գոցեք։
Քուռկիկ Ջալալին զոռո՛վ ընկավ մեր ձեռ,
Բռնե՛նք մեզ համար։ Դարբասներ գոցին,
Ձիավորներ էկան իրար՝ ձիու բոլոր։
Քուռկիկ Ջալալին տի բռնեն։
Քուռկիկ Ջալալին ասաց.

[էջ 134]

— Ի՞նչըղ տի պրծնեմ էսոնց մոտեն, տե՛ր աստված։
Գընաց դեն, էկավ դես մեջ պարսպին,
Ասաց.— Տո, տե՛ր աստված,
Ես տի զարնեմ էդա պարիսպ.
Թե՛ անցնեմ, թե՛ մընամ։
Քուռկիկ Ջալալին ո՛ւժ էտու զինք,
Զիավորներու միջեն էլավ դուրս։
Էզարկ, զքառսուն գազ պարիսպ անցավ,
Թռա՛վ, գնա՜ց։
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Ո՜ւ ըլլա. գընա՜ց Քուռկիկ Ջալալին,
Մեր ձեռնեն պրծավ։

6

Ձին փախավ, գընաց,
Գիշեր ու ցերեկ անդադար քելեց,
Ու էլավ Սասուն։
Ձենով Հովան իր աչք գցե ճամփան՝ կիրիշկեր.
Մեկ էլ տեսավ՝ իրիկվան կողմ՝
Մեջ էրկինք, մեջ գետինք թոզ մի կ’էլնի։
Էլավ, տեսավ, Քուռկիկ Ջալալին է կը գա.
Բան մի չկա՛ հետ։
Քուռկիկ Ջալալին էկավ, հասավ։
Ձենով Հովան իր դեմ էլավ, հարցուց.
- Մեռնեմ քե, Քուռկիկ Ջալալին,
Դավիթ ո՜ր սարն ես թալե,
Ո՞ր քարն ես թալե, ո՞ր թափն ես թալե,
Ո՞ր գելն է կերե, ո՞ր ջանավարն է կերե
Իմ թառլան Դավիթ։
Ասաց.— Ոչ սա՛րն եմ թալե, ոչ ձո՛րն եմ թալե,
Ոչ գե՛լն է կերե ու ո՛չ ջանավար։
Տարեր եմ Մըսըր, Իսմիլ խաթունին թասլիմ եմ արե,
Համա հազիվ պրծեր եմ, էկե.
Դարբասներ վեր ինձ ամուր զարկեցին,
Կուզեին բռնեն.
Քառսուն գազ պարիսպ թռեր եմ, էկե։
Ձենով Հովան ձիու գըլուխ պագեց, ասաց.
- Աստծու անեծք վեր էնոր տան տեղա՛ց ըլնի,
Վեր էնոր զավակի՛ն ըլնի,

[էջ 135]

Ով էս ձիու խաբար աշխարհ հանի։
քԱ ձին տարավ, մըլեց յոթ դռնով ներս,
Գոցեց դռներ, հողեց,
Ձիու կեր ու ջուր հերթկեն կըտար։

7

Իսմիլ խաթուն Դավթի վերա շատ խնդացավ։
Զծիծ էտուր Դավթին։
Դավիթ էնոր ծիծ վերուց։
Ժամանակ մի Դավիթ ծիծ կերավ։
Օր մէլ Դավիթ էնոր ծիծ չըծըծեց։
Իսմիլ խաթուն Դավթի գլուխ կը բերեր է՛ս ծծի վերա,
Դավիթ է՛ն կողմ կը փախցներ,
Կը բերեր մեկէլ ծծի վերա,
Էն մեկէլ կողմ կը փախցներ։
Իրեք օր, իրեք գիշեր Դավիթ բան չը կերավ։
Իսմիլ խաթուն էլաց, մնաց շիվար,
Չը գիտեր ինչ աներ հետ Դավթին։
Կանչեց Մըսրա Մելքին, ասաց.
— Էսա տղան իրեք օր ու գիշեր իմ ծիծ չ’ո՛ւտի։
Ապա ի՞նչ անենք էսա տղի հետ, ապա ի՞նչ չ’անենք։
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Էդա ազգ հաստակող են, մարե,—
Էնի մեր գլխուն ցա՛վ տըլնի։
Էնի հայ է, մենք արաբ ենք,
Քո ծիծ մի՛ տար էնոր։
Իսմիլ խաթուն ասաց.— Էսպես մնա՝ մեռնի,
Մեզ ամոթանք կ’ըլնի էնոր տիրոջ մոտեն։
Էլ վերջ չըկըտըրի, ընկել ենք մեջ...
— Քո տուն ավերի,— ասաց Մելիք.—
Էնոր հոր մալ շա՛տ է,
Էնոր հոր տուն չկա՞ մեղր ու կարագ,
Չըկան անուշ-անուշ բաներ.
Բաթմանա Բուղեն ուղարկի,
Թոդ էլնի, էրթա Մհերի տուն,
Գնա բեռ մի մեղր բերի,
Գնա բեռ մի կարա՛գ բերի,
Կը շինես եղ-մեղր, կը տաս, տղան կ’ուտի։

[էջ 136]

Իսմիլ խաթուն Բաթմանա Բուղեն ճամփեց՝ մեղր-կարագ բերի.
Բաթմանա Բուղե՛ն է, էլավ, գնաց Սասուն։
Ձենով Հովան մեղր, կարագ —
Էնոր ուտելիք ի՞նչ է,—
Ամեն տվեց Բաթմանա Բուղին։
Բաթմանա Բուղեն բեռ մի մեղր, բեռ մի կարագ
Բերեց դրեց Իսմիլ խաթնի առաջ։
Մըսրա Մելիք է՛դ որ տեսավ, ասաց.
— Տեսա՞ր բան, էսպես աղեկ բան ո՞ր տեղ կա.
Տո՛ւր, թող ուտի՜, ջոջնա։
Մեղրով, կարագով Դավթին պահեց Իսմիլ խաթուն։
Թե ուրիշ տղեք տարով կը մեծնան,
Դավիթ օրեօր կը մեծնար։
Իսմիլ խաթուն զԴավիթ լա՛վ կը տիրեր.
Կ’ասեր. «Դավիթ Մելքին քոմագ կ’ըլնի—
Ամբողջ էրկիր տի զավթեն, տիրապետեն»։
Ամա Դավիթ էնպես զորեղ էր՝ բնդեր կը կտրեր։
Իսմիլ խաթուն շղթա բերեց, արավ բնդի թել.
Դավիթ էնչափ ուժ ուներ՝
Շղթան չըդիմացավ, կըտրավ։
Ինչ բերեց՝ ճար չէղավ, կըտրավ։
Բերեց էն որվանք, փեխր մանեց,
Արավ էնոր բնդի թել, որ պահեց։
Ինչ Դավիթ շունչ կը քաշեր ներս՝
Որվանք կը էրկարնար,
Նորեն Դավիթ որ շունչ կը հաներ դուրս՝
Որվանք կը կըծկեր։

8

Մըսրա Մելիք որ իմացավ Սասնա Մհեր մեռե՝
Կալնավ, թուղթ ուղարկեց,
Իր տեղաց մեջ ցրվեց, զորք հավաքեց,
Գնաց Սասնա տեղաց վերան.
Սասնա էրկրի վերա իր սուր քաշեց,
Սասնա ժողովուրդ կոտորեց,
Անհաշիվ խարջ ու խարաջ առավ,
Քըշեց Սասնա տավար, օչխար,
Սասուն ավրեց, առ ու ավար արավ։
Սասունցոց հպատակ դարձուց,

[էջ 137]

ԸզՎերգոն ու Հովան գերեց, Տարավ Մըսըր։
Ժամանակ մի անցավ,
Էնոնք ապրուստ չէին կարնա անի էնտեղ։
Ձենով Հովան Մելքին ասաց.
— Հրաման տուր մեզ, էրթանք մեր էրկիր։
Մելիք հրաման էտուր, էլան, գնացին։
Էս հետ Վերգոն էղավ կառավարող.
Մըսրա Մելիք չէթող, որ Դավիթ էլ էրթար։
Մըսրա Մելիք պատվեր տվավ,
Որ զԴավիթ մեջ օդային փակված պահեն։
Առավոտուն էլավ Դավիթ, տեսավ՝ դուռ փակ.
Գնաց դռան էտև.
Զարկեց, դուռն իր տեղեն հանեց,
Էլավ դուրս, տեսավ այգի՛ մի.
Տղեկներ հավաքվե՝ դռնգոզա կը խաղային։
Դավիթ բարձր բարդի ծա՛ռ մի բռնեց,
Կորե՛ց, բերեց տակ,
Ինք բռնեց ծառի կատարեն, ասաց.
— Էկեք, հեծեք, ձի՛ խաղացեք։
Էկան, շարվան վերան։
Դավիթ ծառ պահե՜ց, պահե՜ց,
Իր ձեռ շատ որ դադրավ՝ գոռաց.
— Ցա՛ծ իջեք, ցա՛ծ, իմ ձեռ դադրավ։
Տղեկներ ականջ չ’արին, չ’իջան։
Էդ վախտ Դավիթ ծառի կատար էթող։
Տղեկներ թափվան գետին.
Որ մեռավ, որի գլուխ կոտրավ։
Մեծ մարդերու տղեկներ էին։
Էդոնց հերեր էկան, լցվան Մելիքի դուռ,
Բողոք բարձրացուցին, ասին.
— Թագավոր, էդ ծուռ Դավիթ հեռացուր,
Թե չէ՝ կը քոչենք, կ’էրթանք էս էրկրեն։

9

Մելիք ավելի կատղավ.
Դրավ Դավիթ մութ սենեկ, փակեց,
Որ էն արևի լուս չըտեսնի.

[էջ 138]

Դավթի վերան վարպետ դրավ,
Որ հնազանդություն սովորեցու։
Ու էնոր հաց տանողներին ասաց.
— Դավթին որ հա՜ց տանեք,
Մի՛ս կ’ ըլնի՝ ոսկոր կը հանեք,
Չի՛ր կ’ ընի՝ կորիզ կը հանեք։
Մեկ օր Դավթի հաց տանողին շա՜տ նեղություն տվին,
Էդ հաց տանող ասաց.— Կայնե՜ք,
Էսօր Դավթին հաց տանելուս՝
Միս կը տանեմ, ոսկոր չե՛մ հանի,
Թող ուտի, ոսկոր դեմ առնի,
Դուրս էլնի՝ ձեզի սպանի։
Հացը վերցուց, տարավ էտու Դավթին։
Դավիթ հաց կերավ, միս թալեց իր ատամներ,
Տեսավ՝ որ միս փլվեց, ոսկոր ատամներ չ’ կտրավ։
Վերցուց, զարկեց ոսկոր լուսամատին,
Լուսամուտ փլվեց, շող ընկավ գետին։
Ասաց.— Էս ի՞նչ ընկավ մեջ սենեկին։
Դավիթ էլավ, ընկա՛վ հետ էդ շողին, ընկավ գետին։
Էլ ետ էլավ, ընկավ հետ էդ շողին, ընկավ գետին։
Էնպե՜ս էլավ, որ քրտինք է՛ս կողմեն,
Էն կողմեն թափավ։

Վարպետ, որ էդոր դաս կը տար,
Դռնով մտավ,
Տեսավ՝ Դավիթ կ՛ էլնի ու կը տփվի գետին.
Ասաց.— Դավիթ, մեռնե՛մ քեզի,
Ինչի՞ էդպես կը տփես դու էդա գետին։
Ասաց.— Էսիկ մտել է իմ սենեկ, չի՛ էլնի դուրս։
Ասաց.— Մեկ աչքերդ խփիր։ Աչքեր խփեց։
վարպետ թաշկինակով բռնեց էն շողի ծակ կալավ,
Շող կտրավ։ Դավիթ ասաց.
— Յա՛, ես էսքան կը չարչարվեմ.
Չե՛մ կարնա դուրս հանի։—
Ասաց.— Ինձնեն զոռբա՞ էիր։
Ինչպե՞ս դու զէն հանեցիր դուրս։
Վարպետն ասաց.— Ղո՜ւրբան, հե՛յրան,
Էնիկ մարդ չէր, էնիկ արևու շո՛ղքն էր։
Դավիթ ասաց.— Յա, էդ արև որ կա՝
Բա ինչի՞ եք ինձի նստեցուցե էս բանտ։

[էջ 139]

Ասաց.— Ղո՜ւրբան, հե՛յրան,
Արև՛ էլ կա, ցերե՛կ էլ կա, գիշե՛ր էլ կա։
Ասաց.— Բա ինչի՛ ինձ չեք հանի դուրս։
Ասաց.— Կեցի էրթամ՝ թագավորին ասեմ։
Գնաց, ասաց.— Թագավոր ապրած կենա.
Դավիթ կ’ուզի, որ սենեկեն հանենք,—
Կ’ուզի արևի լո՛ւս տեսնի։
Թագավոր ասաց.— Գնա, հան դո՛ւս, պտըտեցուր։

10

Վարպետն էկավ, Դավթի թևեն բռնեց
Ու հանեց դուրս, տարավ, քաղքի մեջով, գընաց։
Ինչ պատահեց, Դավիթ հարցուց՝
Տավա՛ր, գոմե՛շ ու ձի՛
Ամեն ինչի հարցում կ’աներ.—
Էսիկ ի՞նչ է, էնիկ ի՞նչ է։
Վարպետ կ’ասեր.— էսիկ՝ է՛ս է, էնիկ՝ է՛ն է։
Քաղքից էլան։ Դավիթ աշկեց,
Տեսավ՝ քաղաքի ամեն մարդեր ժողված են դաշտ։
Ասաց.— Արի էրթանք էն տե՛ղ։
Վարպետն ասաց.— Մեռնեմ քեզի,
Էն տեղ բան մի չըկա։
Արի էրթանք է՛ս կողմ։
Ասաց.— Չէ՜, ինձի տար էնտեղ։
Ասաց.– Ախր էնտեղ ի՞նչ կա, որ մենք էրթանք։
Ասաց.— Չէ՜, կը տանիս, տար, չե՞ս տանի...
Որ ասաց.— Չէ՜,
Դավիթ իր ձեռք թալեց վեր վարպետի ականջ՝ պոկի։
Վարպետն ասաց.— Քելե էրթա՛նք։
Տարավ էդոր, գնաց, մի մեյդանի գլուխ։ Կայնան։
Կայնելուն պես տեսավ՝ էրգնուց բան մի կը գա։
Տեսավ՝ ջրինդ կը գա իր մոտ։
Ջրինդ կը թալեին։ Ջրինդ Մըսրա Մելքին էր։
Դավիթ հասավ, ջրինդ բռնեց,
Թալեց՝ գնաց տաս գազ անցուց Մելքի գլխով։
Մսրա Մելիք ասաց.— Հայ-հա՜յ,
Էս ո՞ր փահլևանն էր՝ որ իմ ջրինդ անցուց։
Գնացին, տեսան, էկան, ասին.
— Թագավո՛ր ապրած կենա, Դավիթն էր։

[էջ 140]

Ասաց.— Գնացեք, էնոր բերեք, գլուխ կտրեմ։
Վաքիլ, վազիր ընկան Մըսրա Մելքի ոտ-ձեռ պագին,
Թե.— Թագավո՛ր ապրած կենա, էնի էրեխա՛ է,
Էն ի՞նչ է, որ էնոր գլուխ կտրես։
Վազիր մարդ ուղարկեց վարպետի կուշտ.
Էկան ասին.— Առտուն չ’ավրի, էլ մի՛ բեր էսատեղ։
Վարպետն ասաց.— Ձեր տուն չ’ավրի.
Մագյար իմ կամքո՞վ կը բերեմ.
Բռնի, ականջես կը քաշի,
Զոռովեն ինձ բերել կը տա։
Ասին.— Առ գընա՛, առ գընա՛, առ գընա՛։
Բերեց իրեն սենեկ։

11

Էն իրիկուն Մելիք դաշտեն դարձավ.
Դավիթ հարցուց Իսմիլ խաթնին.
— Ի՛մ մեր, չուր իրիկուն Մելիք էդ ո՞ւր կերթա։
Ասաց.— Մե՛ր մեռնի քեզ,
Կ’էրթա իրա սեյրանատեղ, ու իրիկուն կը գա.
Կ’էրթա հոլ կը խաղա։
— Ապա ինչի՞ ինձ չի՛ տանի,
Որ իմ միտք էլ քիչ մի բացվի.
Ես կը մնամ մենակ տուն վե,
Իմ համբերություն կը կտրի։
Մարդ մի չունեմ որ հետ խաղամ։
Ինձ է՛լ թող դաշտ տանի։
Իր մեր ասաց.— Մեռնե՛մ քեզ,
Ձիանք կը տան վեր քեզ, ըզքեզ կը ճղոտեն։
Չուր հիմիկ տիրեր, պահեր ենք քեզ,
Հիմիկ կ’ընկնենք ամոթու տակ։
Դավիթ էլաց, ասաց.— Մարե՛,
Ես կ’էրթամ զա՛տ տեղ կը կայնեմ։
Մեր ասաց.– Մելիք, ի՞նչ կ’ըլնի,
Առավոտուն զԴավիթ տար հետ քեզ,
Հոլ խաղ անի, սորվի։
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Դավիթ, դու դեռ էրեխա՛ ես,
Չես կարնա հոլ խաղալ հետ մեզ։
Դավիթ ասաց. Տի գա՛մ հետ քեզ։

[էջ 141]

Իսմիլ խաթուն ասաց.— Խնդիր կ’անեմ,
ԸզԴավիթ տա՛ր, կը տեսնե՞ս թե ինչպես կը լա։
— Մերիկ,— ասաց,— ախր չորակող են էդ ազգ.
Վախնամ՝ Դավիթ պատիժ մի բերի մեր գլուխ։
Մեր էնոր հետ կռվավ, ասաց.
— Չէ՛, տա՛ր, տար, դիր բարձր մի տեղ.
Դավիթ թող թամաշա՛ անի։
Չելնի՝ գա ցած ընկնի ձիանց ոտքերի տակ։
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Թե չտանե՛մ, շատ մարդ տ’ասի.
Որբ է, Մելիք ականջ չի՛ դնի։
Աղեկ, մարե, առավոտուն տանեմ հետ ինձ։

12

Առավոտուն Մըսրա Մելիք էլավ, հեծավ իր ձին,
Առավ զԴավիթ, տարավ իր հետ։
Չ’իշխեց տանի իր մոտ, տարավ մեկ մեծ սարի գլուխ։
Էրկու փահլևաններ տարան,
Դավթի ոտ ու ձեռքեր կապին,
Դրին էդ մեծ սարի գլուխ։
Ու էրկուսով Դավթի մոտ նստան պահապան։
Մելիք իր զորք առավ, իր իշխաններ,
Փահլևաններ առավ ու Լեռա դաշտ իջավ.
Խաղաց հետ փահլևաններուն։
Դավթի մոտեն էդ Լեռա դաշտ
Համա-համմա՜ կը նշմարվի։

Դավիթ մինչև կեսօր էնտեղ նստած կեցավ,
Դավիթ նայեց, նայեց՝ բան չը տեսավ։
Բա՛ն մի չը հասկացավ իր նստելուց.
Դավթի սիրտը հոժար չէղավ.
Դարձավ, ասաց.— Փահլևաններ,
Էկեք, իմ ձեռներ արձակե՛ք։
Փահլևաններ ասին էնոր.
— Թագավորի հրամանըն է՝
Մենք քեզ տի պահենք.
Չ՛էրթաս՝ ձիաներու ոտքերի տակ ընկնես։
Դավիթ ըռկավ ու կամացուկ հիրար տվեց իրան,
Կապած պարաններ կտրտեց։

[էջ 142]

Էրկու փահլևաններ կախվան Դավթից.
ԸզԴավիթ չը կարցան պահեն։
Դավիթ էրկու փահլևաններ վեր քիթ-բերնին քաշեց.
Ու մինչև տուն տարավ։
Դավիթ գլուխ դրավ գետին, պառկավ էնտեղ։
Մըսրա Մելքի մեր ասաց.
— Ինչի՞ ըռըկար, էկար։
Ասաց.– Մըսրա Մելիք ինձի տարավ՝
Բարձր սարի գլուխ դրավ.
Ու ինք գնաց դաշտ, կը խաղար.
Բան չի տեսա, էկա։

Իրիկուն էղավ, Մելիք կտրիճներուն ասաց.
— Հոլեր զարկե՛ք, գնան զԴավիթ ըսպանեն։
Կտրիճներ մեկ-մեկա հոլ զարկեցին,
Մելիքըն էլ իր հոլ զարկեց։
Տարան, հանին Դավթի տեղաց վերան,
Տեսան՝ Դավիթ չըկա։
Էլան, էկան տներ։

Մըսրա Մելիք էկավ իր տուն,
Իսմիլ Խաթուն էնոր առջև, չ’էլավ-կայնավ.
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Դու ինչի՞ ըռկեր ես, նստեր ես էսատեղ.
Չես կայնի, չես էնի առջև։
Մեր ասաց.— Ինչի՞ զԴավիթ չը տարար՝
Հոլի տեղ, թամաշա աներ։
Ասաց.— Մարե, էն խոսք մտիկ չ’անի՛.
Հոլ դպնի, էնոր տի սպանի,
Ուրիշ մարդեր տ’ասեն՝ էլավ հացի կերող,
Մելիք իրեն հացի ապով էտու սպանել։
Ամո՛թ է ինձ իմ մարդերու առաջ։
Տարա, փախավ, էկավ։
Իրիկուն, որ հաց դրին Դավթի առաջ,
Դավիթ ըռկավ, ինչ որ արին հաց չը կերավ։
Իսմիլ խաթուն նորեն կպավ Մելքի օձիք, ասաց.
— Մըսրա Մելիք, որդի,
Առավոտուն տար, մոտի՛կ դիր։
Մելիք ասաց.— Աղեկ, մարե,
Վաղ ես տանեմ, դնեմ մոտիկ։

13

Էս հետ, առավոտուն՝
Մըսրա քաղքի ձիանք, ձիավորներ, որ դուրս ելան,
Մըսրա Մելիք էլավ, իր ձին հեծավ,
Առավ զԴավիթ, տարավ իր հետ։
Մեկտեղ գնացին իր իշխաններ,
Կտրիճ մարդեր, փահլևաններ։
Գնացին էն դաշտ, քարե կալի մեջ գո՛ւրզ թալեն։
Դավիթ նստեցուցին էդ կալի մոտ,
Մեկ արտաչափ հեռու դրին։
Մըսրա Մելիք ասաց.— Դավի՛թ,
Էդտեղ կայնի, մտի՛կ արա.
Դավի՜թ,— ասաց,— դու կը տեսնե՛ս, այ, էդա գուրզ

Շատ գե՛շ բան է, շատ գե՛շ բան է.
Էդա գուրզ որ մարդո՛ւ առնի՝ մարդ կը սպանի.
Չգա՛ս, մըտնես մե՛ջ մեր խաղին։
— Աղբեր, աղեկ, քո խոսք կ’անեմ,– ասաց Դավիթ։

Մելիք կայնեց էդ քարե կալ,
Հետ իր ընկերներաց՝ գուրզ կը թալեր.
Դավիթ նստե էնտեղ՝ հետ հողին խաղ կաներւ
Հող կ’առներ ու կը լցներ վեր ոտքերուն,
Հողերու մեջ կը թավալվեր։
Փահլևաններ սովորուկ էին.
Հա՛ խաղացած էին.
Կը խաղային, մեկ մեկէլի վնաս չէին իտա.
Էդպես գուրզեր կը թալեին,
Չար կեսավուր ժամանակին։
Դավիթ իր տեղ նստե՝ կ’աչքեր,
Չուր հերթը Մելիքին հասներ–իր գուրզ զարկեր։
Որ Մելիքի հերթը հասավ,
Մըսրա Մելիք հեծավ իր ձին,
Քըշեց, էկավ զորքերու մեջ։
Բոլոր ժողվան, էկան՝ մտիկ անեն։
Մեծ գուրզ մի կար Մելիքի ձեռ,
Իրեք հարիր վաթսուն ու վեց լիտր էր էդ գուրզ։
Կը խաղցներ—կը տաներ աջ,
Կը բերեր գուրզ իր ձեռի մեջ.

[էջ 144]

Պտտցնելով էդ գուրզ՝
Գուրզից կըրակ կը թափեր դուրս։

Մելիք գուրզ կը զարներ՝
Գետին սելի աղուրի պես կըճըղճըղվեր։
Դավիթ տեսավ՝ որ հերթ Մելիքին է,
Գընաց, մտավ մեջ աղուրին։
Մեկ ծակ քոլոզ մ’ էլ կար Դավթի գլուխ։
Դավիթ նըստած էնտեղ, հող կը չափեր իր քոլոզով.
Կասեր.— Էսա՛ մե՜կ...
Քանի չափեր, կ’ասեր.— «Էսա՛ մե՛կ...»,
Էլ չէր կարնա ասի «էրկո՛ւ»։
Մըսրա Մելիք կանչեց.
— Դավիթ, էդ տեղեն վեր էլի,
Ես իմ գուրզ տի թալեմ։
Իրեք անգամ կանչեց.
Դավիթ չը լսություն դրեց վեր իր։
Մելիք ասաց.— Փահլևաննե՜ր, Կակա՜ն, Ասլա՜ն,
Գնացեք, ճիվ բռնեք, դուրս թալեք։

Կական, Ասլան ու հինգ փահլևաններ
Էկան, ճիվ բռնեցին։
Ինչպես կանեն՝ չի՛ էլնի վեր։
Կ’ասի.— էսա մե՛կ, էսա մե՛կ...
Փահլևաններ շատ ջանք արին,
Չը կարցան իր տեղեն հանեն,
Ինչպես որ մա՛րդ մի չի կարնա
Դուրս քաշի ծառն իր արմատով։
Փահլևաններ շիվար կայնան.
Էնոնց խաղ խանգարվեց։
Մըսրա Մելիք շատ բարկացավ, ասաց.
— Գուրզ զարկեցեք, թող գա, սպանի։
Փահլևաններ գուրզ զարկեցին։
Դավիթ գուրզ աջ ձեռով բռնեց, թալեց էրկինք,
Ձախով գուրզ մ’էլ բռնեց թալեց էրկինք։
Մըսրա Մելիքն է, որ տեսավ, շա՛տ զարմացավ,
Ասաց.— Դե՛ն գնացեք.
Ես իմ գուրզ տի զարկեմ։
Իմ մոր ասի՝ ես Դավիթ չե՛մ տանի։ 
Ես գիտեմ Դավթի բնություն.

[ներդիր]

Ասաց.— Էսա էսպես պիտի շինվի

[էջ 145]

Երբ էղեր է, էն իմ գլուխ տի ցավցացի։
Աղեկ է՛ն է՝ մըկա զարկեմ ու մեռցուցեմ։
Գիտեմ, էն իմ գլխակե՛րն է, ձեզ տվեք դե՛ն։
Դավիթ էնոր խոսքեր լսե՛ց,
Ու ձեն տվեց, ասաց.
— Մելիք, զա՛րկ, զա՛րկ, թող գա՛ քո գուրզ։
Չըլնեմ, չիմանամ, որ էրկու մըտանի՛ ըլնես։
(Աստծուց դրած չէր,
Որ մեր ազգ մըսրցոց դեմ փախնի։
Դավիթ էլ Մըսրա Մելիքի դեմ չէ՛ր փախնի):
Մըսրա Մելիք լսավ Դավթի խոսքեր,
— Հող է, հող դարձուցեմ,— ասաց ու գուրզ զարկեց։

Դավիթ գուրզից էնպե՛ս ակահավ,
Ասես՝ ջաղցի քար մի կը գա մեջ իր գլխուն։
Իսկուն Դավիթ իր ձեռ տվեց առջև,
Ու գուրզ բռնեց.
Որ գուրզ բռնեց՝ ծանր-թեթև արավ,
Ասաց.— Ափսո՜ս, հազա՛ր ափսոս,
Մի քիչ թեթև՛ է էսա գուրզ։—
(Քառսուն փութ էլ արճիճ ըլներ,
Հալեին, լցնեին վերան,
Նոր Դավթի համար լավ տ’ըլներ):
Մելիք էդ որ տեսա՛վ, փոշմանավ, հոնքնը կիտեց։
Էնոր ընկերներ տընազ տվին, ասին.
— Մելիք, Մելիք, դու կ’ասեիր՝ ուժո՛վ եմ ես։
Տեսա՞ր, Դավիթ դեռ տըղա է,
Ամա ինչպես բռնեց քո գուրզ։
Մելիք ասաց.— «Հեյ վա՜խ,
Որ ես իմ գուրզ զարկեմ ու չը դպնի Դավթին,
Իմ թագավորութեն էն իմ ձեռնեն տ’առնի՛։
Ինչ Դավի՛թ էր՝ Մելիքի գուրզ ձեռք պտտցուց,
Դրավ իր ծնկան տակ, պահեց։
Կական, Ասլան ու շատ փահլևաններ
Ձիեր քշին, հասան Դավթին,
Մեջ դաշտին գուրզ շա՛տ փնտռեցին, գուրզ չը գտան։
Դավիթ էն ժամանակ գուրզ հանեց դուրս,
Պտտցուց մեջ ձեռքին, պտտցուց, ասաց.
— Գո՜ւրզ, սաջար գուրզ։

[էջ 146]

Ասաց ու էդ գուրզով զարկեց։ Որ զարկեց՝
Կական, Ասլան ու հինգ ուրիշ փահլևաններ սպանեց։

Մնացածներ դարձան ասին.— Մե՛լիք,
Էկանք մենք էսատեղ՝ քեֆ անելու։
Թե դու գիտիր՝ Դավիթ ծուռ Էր,
Ինչի՛ բերիր՝ էսա մարդեր սպանեց։
Էն սպանուկներ ի՞նչպես տանենք քաղաք.
Քաղաք տ’ասեն.— Տնեն գնացիք
Քե՞ֆ անելու, թե՞ էնտեղ մարդ սպանելու։
Մելիք էնպես բարկացավ՝ թուր քաշեց,
Լարեց Դավթի էտև., որ վիզ կտրի։
Կանչեց.— վայ-վայ, էն շան որբ տի սպանեմ։
Էնոր փահլևաններ թափվան վերան, ասին.
— Վայ-վայ, Մելիք, դու զԴավիթ տի սպանե՞ս;
— էն որբ է, մե՛ղք է։
— Բա՛ց թող։
— Էն տըղա՛ է։ Էնոր խելք չի հասնի։
— Մելի՛ք, մի՛ ըսպանի։ Խալխ տի ասի.
«Մելիք որբ մի սպանեց իրեն հացի ապով»։
— Էն չէ՛ր կարնա քո գուրզ թալի.
Աստըծուցն էր, հրեշտակն էր, որ քո գուրզ թալեց։
Շատեր ասին. էդ Մհերից կ’ըլնի,
Դավիթ հոր ուժն ունի։
Չը թողին, որ Մելիք զԴավիթ սպաներ։

Դավիթ էլավ, մինչև տուն՝ չը կայնավ։
Էկավ ու զինք զարկեց Իսմիլ խաթունի փեշ։
Իսմիլ խաթուն ասաց.— Դավիթ, էն ի՞նչ էղավ։
Ասաց.— Մա՛րե, Մելիք կը գա՝ ինձ ըսպանի։
Գախ է, գա իմ վիզ տի կտրի։
Խաթուն ասաց.— Ինչի՞ տի գա քո վիզ կտրի։
Էդտեղ Դավիթ ուր պատմություն արեց։

14

Իրկուն Մելիք որ տուն էկավ,
Մըսրա խաթուն հարցուց.
— Մըսրա Մելի՝ք, դու ինչի՞ չե՛ս խոսա.
Ինչի՞ ես քո նոթեր կախե։

[էջ 147]

Պատասխանեց.— Ինչի՞ խոսեմ.
Դավիթ էսօր ինձ ամչեցուց խալխի առաջ։
Մեր ասաց.— Ի՞նչ արավ։
— Հապա՝ իմ գուրզ որ զարկեցի՝
Էն ձեռ էտու, իմ գուրզ բռնեց։ 
Մեր ասաց.— Ի՞նչ կա, բան չկա։
Մելիք վեր մոր շա՛տ բարկացավ,
Էլավ, Դավթի թևից բռնե՛ց, գոռաց.
— Ինչի՞ էկար իմ գուրզ բռնիր։ 
— Ինչի՞ չըբռնեմ,— ասաց Դավիթ,
Ես քեզնե պակաս տըղա չե՛մ։
Ես է՛լ գուրզ տի խաղամ հետ քեզ։
Նախանձեց Մելիք Դավթին,
Ձեռ բարձրացուց, ասաց.
— Մա՛րե, Դավիթ ես տի սպանեմ։
Մեր մոտ վազեց, էկավ Մելքի վրա, ասաց.
— Ա՛յ տղա, ծուռ հո չե՞ս։
— Մարե՛,— ասաց.— էն որ իմ գուրզ էսօր բռնեց,
Վա՛ղ էլ կը գա, զիմ տուն ու տեղ էլ կը բռնի։
Մեր ասաց.— Մարե՛ն մեռնի քո արևուն,
Դավիթ քո ուժն է, քո մեջքի թո՛ւրն է.
Դավթի հեր—քո հեր—ջոջ փահլևա՛ն էղե։
Վաղ Դավիթ էլ փահլևա՛ն կ’ըլնի։
Մեկ մեկէլի քամակ պիտի բռնեք, կայնեք։
— Է, մարե ,— ասաց Մըսրա Մելիք,—
Ուրիշներ իմ գուրզի տակն ընկնեն, կը մեռնեն։
Դավիթ բռնեց իմ գուրզ ու չը մեռավ։
Չէ՛, մարե, ես չեմ ընդունի.
Դավթի վիզ տի կտրեմ։

15

Մելիք իշխաններ կանչեց պալատ,
Էլավ, հայտնեց, ասաց.— Իշխաննե՜ր, ի՞նչ կ’ասեք
Էդա Դավիթ հիմիկվանե ձեռ կը թալի իմ գուրզ,
Իմ մարդիկ կը սպանի։
Մարդու մեկ բարեխիղճ էր, ասաց.
— Թագավոր ապրած կենա,
Դավթի խելք չի՛ հասնի, խելք ջո՛ւր է, տղա է։

[էջ 148]

— Չէ,— ասաց,— իր խելք իմից, քոնից շա՜տ է։
Չէ ՛, էնոր տի զարկեմ։
— Թագավոր ապրած կենա,— ասաց.—
Կուզե՛ս, քելե փորձ մի անենք։
Թե որ Դավիթ տղա չէլավ,
Էլեք զիմ գլուխ, զԴավթի գլուխ զարկեք։
Մելիք ասաց.— Ի՞նչ փորձ անենք։
Ասաց.— Բերեք սինի մի ոսկի մի կողմ դնենք,
Սինի մի կրակ էն մեկէ՛լ կողմ.
Դավիթ դնենք էդ կրակի, ոսկու արանք։
Թե որ կրակ վերցուց՝
Խելք չի հասնի, տղա է,
Թե որ ոսկի՛ն վերցուց,
Գնա գլուխ զարկի։

Բերին, զԴավիթ դրին սեղանի մոտ.
Ոսկին մի կողք լցրին, կրակ մի կողք։
Դրին Դավթի առջև, ասին.
— Դա՛վիթ, ա՛ռ, առ, ո՞ր մեկ կուզես։
Դավիթ իր ձեռ պարզեց ոսկուն,
Հրեշտակ ձեռնեն բռնեց, տարավ դեհ կրակ։
Իր մատ որ կրակին կըպավ, կրակ կպավ մատին.
Մատ էրելով՝ տարավ բերան, լեզո՛ւն էլ երեց։
Տղան վըժժա՜ց, էլաց։
Կրակ բերնեն դո՛ւրս հանեցին։
Իսմիլ խաթուն Դավթին գրկեց, էլաց։
Դավիթ էլ էլաց։
Իսմիլ խաթուն ասաց.— Ո՛րդի, Մելիք,
Դու հո տեսա՜ր, էնոր ըսպանել մե՛ղք է։
Դու կ’ասեիր՝ թե իր չարությունեն արավ.
Ապա տեսա՛ր՝ միամի՛տ է,
Չը հասկացա՛վ, ձեռ տարավ, դրավ վեր կրակին,
Հալա լեզուն էլ էրեց, էլավ թլոր։
Բարեխիղճ մարդն ասաց.
— Թագավոր ապրած կենա,
Իմ խոսք ճի՞շտ է, ճիշտ չէ՞։
Ասաց.—Հա՛, շա՛տ ճիշտ էր քո խոսք։
Անխելքությո՛ւն արավ, խելք չի՛ հասնի։

[էջ 149]

16

Էստեղեն Դավիթ էլավ,
Գընաց Մելքի զինանոցի դռան վերան։
Տեսավ՝ զինանոցի դուռ բաց։
Սանդուղքով իջավ տակ, մտավ մեջ էդ զինանոցին,
Տեսավ, Մելքի մեծ գուրզ էնտեղ դրած։
Դավիթ ասաց.
— Էս ի՜նչ խաղալու լավ բան է։
Ասաց, գուրզ վերցուց ու ձեռնեն թալեց գետին։
Գըմփոց ընկավ մեջ քաղաքին,
Մարդիկ, կընիկ, տըղեք վախցան:

Մըսրա Մելիք տեսավ՝ քաղաք ժաժք ընկավ:
Կռահեց, ասաց.— էս իմ գուրզի ձենն էր.
Տեսեք ո՞վ է. ի՞նչ բան էկավ վեր քաղաքին։
Վազիր գիտցավ, որ Դավիթն է,
Շուտ մի էլավ ու վազելեն գընաց.
Գնաց, զինանոցի դռան վերան կայնեց։
Դավիթ գըմփոց մէլ հանեց։
Վազիր կանչեց, ասաց.
— Դա՜վիթ, Դա՜վիթ, քո տո՛ւն չ’ավրի.
Դու ի՞նչ կ’անես էդտեղ.
Շո՛ւտ արա, արի վե՛ր։
Դավիթ վեր էլավ ու դուռ դրեց։
Վազիր ասաց.— Դա՜վիթ, Դա՜վիթ,
Դե շո՛ւտ գընա Իսմիլ խաթունի մոտ։
Թե չէ Մըսրա Մելիք կը գա,
Քո գըլուխ կը ջարդի։
Դավիթ գնաց։

Մըսրա Մելիք շուտ-շուտ էկավ,
Կայնեց դռան վերան, գոռաց, կանչեց.
Ասաց.— Վազի՛ր, ո՞վ է էդտեղ։
Պատասխանեց.— Դուռ բա՛ց էր, չ’իմացա՝ ով էր։
Էազիր էդ սուտ կ’անի՝ չ’ա՛սի ով է։
— Չէ՜, էղնի, չ’էդնի՝ էդ Դավիթ էր,— ասաց Մելիք։ —
Դավիթեն զատ իմ գուրզ մարդ չի՛ կարնա վերցու։
Մըսրա Մելիք էլավ քաղաք պտտեց,

[էջ 150]

ԶԴավիթ փնտռեց, չը գտավ.
Էկավ տուն, տեսավ, որ Դավիթ ընկե,
Քուրսու տակ քներ է։
Մըսրա Մելիք աղեղան լար արձակեց,
Բերեց՝ Դավթի բողազ խեղդեր։
Էդ վախտ իր մեր դռնեն էկավ,
Մելիքի ձեռ բռնեց, ասաց.– Մե՛լիք, ի՞նչ է կ’անես։
Ասաց.— զԴավիթ տի խեղդեմ,
Իմ գուրզի հետ խաղացեր է,
Գըմփոց մ’ էլավ մեջ քաղաքին։
Մելիքի մեր ծծեր էբաց, կայնեց Մելքի առջև,
Ասաց.– Թե դու Դավիթ ըսպանես՝
Էս ծծերի կաթ քո վերան հարա՛մ ըլնի։
Մելիք ասաց.– Մա՛րե, օձու ձա՛գ է Դավիթ,
Թե որ ինձի վնաս դիպնի, է՛դ տըղից է։

17

Էդտեղ Մելիք ու մեր կռիվ արին Դավթի վերա։
Վազիր էլավ, Դավթի ձեռեն բռնեց,
Գնաց Իսմիլ խաթնի առջև,
— Դե,— ասաց,— թագուհի,
Ինչո՞ւ Դավիթ չես ուղարկի ուր տիրու քով.
Չես ուղարկի—գնա Սասուն։
Օր մէ, օր ըմ չէ, Մելիք զԴավթի տի զարկի։
Դե, վեր էլիր, հաց պատրաստիր,
Ուղարկիր՝ թող էրթա Սասուն։
Հերիք է մեր էրկիր մնա։

Իսմիլ խաթուն ասաց.— Դավիթ, տըղա,
Ուղարկեմ քեզ՝ կ’էրթա՞ս Սասուն քո հրողբրանց։
— Հրողբե՞ք ունիմ,— ասաց— ինչի՞ չեմ է՛րթա։
Մարե, իմ հրողբերանք ո՞րտեղն են։
Ասաց.— Սասուն քաղաք կ’ապրեն։
— Էնոնց անուն ի՞նչ է։
— Էնոնց անուն,— ասաց.—
Մեկին Ձենով Հովան կ’ասեն, Մեկին՝ Վերգո։
— Մարե՛, քո աչքե՛ր քոռանար,
Ինչի՞ շուտ չ’ասիր,

[էջ 151]

Դե, շուտ,— ասաց.—
Տաս ջուխտ պուճիկ, տաս ջուխտ տրեխ,
Տաս ավուր հաց տի պատրաստես,
Առնեմ, գնամ Սասուն։
Իսմիլ խաթուն պատրաստեց տաս ջուխտ պուճիկ,
Տաս ջուխտ տրեխ, տաս ավուր հաց,
Օրհնեց Դավթին, ասաց.
— Գնա՛, գնա՛, տըղա.
Գնա Սասնա քաղաք, հրողբրանցդ քով.
Աստված թող քեզի հետ ըլնի։

Էդտեղ Մըսրա Լքելիք ասաց.
— Դավիթ թող գա՛, էս իմ թրի տակով անցնի՝
Որ թողնեմ՝ էրթա իր էրկիր։
Ու թուր բարձրացուց։ Դավիթ պատասխան էտու.
— Էնպես կանի՝ որ վաղ մեծնամ՝
Սուր չը քաշե՞մ էնոր վերան։
Էն ինձ թրով զարկի՛—ես չըզարկե՞մ էնոր։
Հազար էդպես Մելիք մեռնի՝
Էս մեկ չարսու լաչակ է,
Էս լաչակի տակով կ’անցնե՛մ.
Էնոր թրի տակով չե՛մ անցնի։
Ինչ ձեռեն կը գա՝ թող անի։

Վազիր Դավթի թևեն բռնեց,
Գընաց, որ անցուցի թրի տակով,
Դավիթ չընկռավ, կայնեց–
Չէրթա՛, չ’անցնի՛ թրի տակով։
Վազիր Դավթի պառեկ բռնեց,
Հոլրեց, քաշեց, որ անցուցի թրի տակով.
Դավիթ չը գնաց, չ’անցավ թրի տակով,
Կըշտով անցավ.
Ճկութ քսվավ ի ջարդու քար՝
Քարեն կրա՛կ էլավ։

Մըսրա Մելիք տեսավ՝
Շա՛տ վախեցավ, ասաց.
— Էդ դեռ պստիկ է՝ էսպես է— 
Որ մեծանա՝ ի՞նչ տի ըլնի։

[էջ 152]

18

Էլավ Մելիք, կանչեց էրկու փահլևանննր,
Բաթմանա Բուղեն ու Չարբահար Քամին,
Ասաց էդ փահլևաններուն.
— Դավթին տարեք յոթ սարով դեն՝
Տարեք, վեր Բաթմանա կամուրջ — սպանե՛ք։
Դավթի վերան հելակ մի կար։
Մելիք էդ փահլևաններուն ասաց.
— Դավիթ սպանե՛ք, էնոր հելակ
Մեջ արունին թաթխեք, ինձի համար բերեք։
Կուժ մ’ էլ էնոր արնեն բերեք՝
Խըմեմ՝ իմ սիրտ հովնա։
Փահլևաններ գնացին պատրաստություն տեսան։
Իսմիլ խաթուն գիտեր, թե Դավթին Սասուն տի տանեե,
Դավթի համար տաս ավուր հաց պաշար դըրավ.
Տաս ջուխտ պուճիկ, տաս ջուխտ տըրեխ տըվավ.
Դավիթ Իսմիլի ձեռ պագեց,
Կաց բարով արավ, գնացին...
Թող էնոնք իրենց ճամփան էրթան,
Մենք խաբար տանք Քեռի Թորոսից։

19

Մհերի մեռնելոից էտև՝
Յոթ տարի Սասուն սուգ մընաց։
Յոթ տարին որ անցավ,
Սասնա իշխաններ, տերտերներ, ռամիկ
Ժողովան, էկան Քեռի Թորոսի մոտ։
Սասունցիք ասին Քեռի Թորոսին.
— Ա՛յ Քեռի Թորոս,
Մեր տղեկներ հալևորան,
Մեր աղջիկներ պառավան. թե դու գիտես,
Որ յոթ տարի սուգ պահելով Մհեր կը սաղնա՜
Յոթ տարի էլ ավե՛լ պահենք։
Քեռի Թորոս հրաման տվեց,
Իր դուռ-դրկիցներուն ասաց.
— Կարգե՛ք ծեր տղեկներ ու աղջիկներ,
Սուգ պահելով բան չի՛ ըլնի։
Էկան, սեղան պատրաստեցին, նստան,
Բերին, գինի դրին, դրին գինեխում։

[էջ 153]

Բերին, քեֆ, կեր ու խում անեն։
Ու Թորոս տերտերոջ ասաց.
— Տերտե՛ր դու Մհերին հոգո՛ց ասա։
Տերտեր հոգոց ասաց, պրծավ,
Սկսան գինին լցնել,—
Տվին Քեռի Թորոսին,— թե խմե՛։
Քեռի Թորոս առավ կթխեն ի ձեռ,
Կայնեց ու միտք արեց.
Ոչ կը խմե ու ոչ կթխեն տեղ կը դնե։
Խոր Մանուկ էն տեղից ասաց.— Քեռի՛ Թորոս
Կըխմես՝ խմե, թե չե՛ս խմե՝
Իզին տուր, թող մարդիկ էրթան։
Թորոսի տղա՛ն էլ մի կողմեն
Ձե՛ն տվեց հորն,— ասաց.
— Աբո, Սասնա ծուռ են էդոնք,
Մկա մեկ վատ խոսք կ’ասեն քեզ,
Կա՛մ խմե, կամ դիր գետին, քելեն։
Թորոս վերցուց տղին ասաց.
— Հեյ ջա՛ն տղա,
Ես էսատեղ նստեմ, ես կերուխում անեմ,
Մըսրա Մելիք Դավթին գերի՞ պահի։
Բա ամոթ չէ՞ մեզի...
Հացն ու գինին, տեր կենդանին.
Չուր էդա որբ հետ չը բերեմ,
Էս բաժակ իմ բերան չ’առնեմ։
Ու թող տվեց, մարդիկ էլան, գնացին։

20

Սասունցի քանի մի տան ջուլհակ կար Մըսրա մեջ,
Էդոնք լսեցին էդ ձեն-ձուն,
Թե Սասնա Դավիթ տ’ ըսպանեն,
Էլան, իրանք ժողով արին,
Թո՛ւղթ մի գրին Քեռի Թորոսին։
Թղթի մեջ գրուկ էր.
«Քեռի՛ Թորոս,
«Քո գլուխ էդտեղ թրջես, էստեղ կընտես—
«Քանի որ Դավիթ չեն վնասած,
«Բալքի պըրծցուս, տանես Սասուն»։
Էդ թուղթ տվին ջահել տըղի մի ձեռ, ասին.
— Կըհեծնես, կ’էրթաս Սասուն,

[էջ 154]

Կը տաս Քեռի Թորոսին։
Իրիկուն հասնես՝ իրիկուն թող գա,
Լուսո՛ւն հասնես՝ լուսուն թող գա։
Տըղան կարճ ճամփով էլավ,
Գընաց դեպի Սասուն։

21

Ջուլհակներու ճամփած տղան
Էդ գիշեր էկավ, հասավ Սասուն.
Հարցուց.— Քեռի Թորոս ո՞րն է։

Էդ տղին տարան Քեռի Թորոսի մոտ։
Տղան բարև էտու, կանգնեց.
Քեռի Թորոս էնոր բարև առավ։
Տղան հանեց զթուղթ իր ծոցեն.
Քեռի Թորոս նամակ կարդաց,
Ասաց.— Կընիկ, վեցոտնեն Լազգին դո՛ւրս քաշե։
Դու տըղին կը պատվես, չուր հետ կը դառնամ։

Էդ գիշեր Քեռի Թորոս հեծավ իր ձին,
Սասնու որ զարկեց՝ առավոտ իջավ Մըսըր։

Մըսրա Մելիք դուռ նստուկ էր։
Ասաց.— Կաց, բարով, Քեռի՛ Թորոս։
Պատասխանեց.— Աստծո՛ւ բարին, Մըսրա՛ Մելիք։
Ասաց.— Քեռի՛ Թորոս, բարի՞ է,
Էսպես ըշտապեր ես էստեղ։
Ասաց.— Փառք աստծու, բարի է,
Խեր է, բան չկա։
Բարևեցին, նստան։ Ասաց.
— Հա՛յդե, ես ու դուն՝ աստծու դատաստուն։
Գերին գին ըլնի, տիրուն կը հասնի։
Ես էկեր եմ, որ Դավիթ տաս, տանենք։
Ասաց.— Իրեք օր է, ինչ մեռեր է Դավիթ։
Քեռի Թորոսի արցունքներ թափվան միրուք վե,
Ամա գԴավիթ չը գտավ։
Նստավ Քեռի Թորոս իր վեցոտնեն Լազգին,
Առավոտուն ճամփա ընկավ Մըսրա՝
Իրիկուն իջավ Սասուն,
Էդ տխուր խաբար էբեր սասնեցոց։

[էջ 155]

22

Էն ինչ Դավիթ էր`
Փահլևաններու հետ շա՛տ էկավ, քի՛չ էկավ,
Հինգ-վեց օր ճամփա էկավ։
Բաթմանա Բուղեն, Չարբահար Քամին
Կուզեն զԴավիթ սպանեն,
Հարմար չեն տեսնի զԴավիթ սպանեն։
Դավիթ ճամփու հետ չ’էրթար։
Պահ մի էսպես, պահ մի էնպես կ’էրթար,
Չը խոսեր, կ’էրթա՜ր ու կ’էրթա՜ր...
Փահլևաններ հա առաջադե՛մ կ’էրթային,
Դավիթ մեկ առջևից, մեկ հետևից, ճամփակորուս կ’էրթար։
Դավիթ էնոնց մոտեն զա՛տ կը մնար,
Հետ քարի՛ն, հետ թփի՛ն կ’խաղար։
Կ’ընկներ սար-ձոր, հետև հավքերուն, հետև գազաններուն։
Էդա էրկու փահլևաններ ճամփին կը նստեին՝
Հաց կուտեին, Դավթին հաց չէին ի տա։
Դավիթ ի՞նչ կ’աներ.—
Կը քաղեր բանջարներ, կ’ուտեր.
Կ’ընկներ մեջ արտերուն, արմատ կը քաղեր, կ’ուտեր.
Սարեր որ վե՛ր կ’ը գար, սունկ կը քաղեր, կ’ուտեր.
Մեկ լոր կը տեսներ՝ կը սպաներ,
Մեկ նապաստակ կը տեսներ՝ կը զարկեր, կը սպաներ,
Ականջ չէր անի փահլևաններուն։

Որ գնացին հասան մոտ Բաթմանա կամրջին,
Բաթմանա Բուղեն ասաց.— Չարբահար Քամի,
ԶԴավիթ առնենք, թալենք ջուր։ Դավիթ հեռու էր;
Նստեցին էդա էրկու փահլևաններ հաց ուտելու,
ԶԴավիթ կանչեցին, ասին.
— Դա՜վիթ, Դա՜վիթ, շո՛ւտ արի։
Դավիթ գընաց, հասավ, ասաց.
—Էսա հինգ օր կա, վեց օր կա, մենք ճամփա կը գանք,
Դուք մեկ օր չասիք՝ «Դա՛վիթ,
Անոթի՝ ես, ծարա՞վ ես».
Էդ կամըրջի մոտ նստե ինձ ինչի՞ կը կանչեք։
Ասին.— Հապա, Դավիթ,
Չուր հիմիկ մենք Մելիքի հող-ջուրն էինք–
–Հիմիկ քո հոր հող-ջուրն էկանք,

[էջ 156]

Էն ապով քեզի կը կանչենք։
Արի, Դավիթ, արի, հա՛ց կեր։
Դավիթ ասաց.— Իսմիլ խաթուն յոթ ավուր հաց
Հետ մեզ դրեր է. դուք կերաք, ինձի չը տվիք։
Էսօրվան օր, որ ես իմ հոր հող-ջուրն ընկա,
Էլ չե՛մ ուզի ձեր հաց։

Դավիթ իրիշկեց, տեսավ՝
Էդ էրկու փահլևան էլան գնացին
Չուր վեր Բաթմանա կամուրջին, կայնան։
Դավիթ էկավ, հասավ էնոնց, նորեն հարցուց.
— Ինչի՞ կայնաք։
Ասին.— Էկեր, քե՛զ համար կայներ ենք.
Մելիք մեզի ասաց.
«ԶԴավիթ աղեկ կամուրջ անցուցեք,
Որ Դավիթ չը վախենա, չ’ընկնի ջուր»։
Դու պստիկ ես. դու կը վախենաս։
Դավիթ ասաց.— Զուր մենք Մըսրա էկա՜նք՝
Դուք չասիք թե՝ «Դավիթ տըղա՛ էր. կը վախենար».
Հիմի ի՞նչ էղավ, դուք քելեք,
Զկամուրջ անցեք, ես հետևեն տի գամ։
Փահլևաններ ասին. (Դավիթ չէր իմանա)
— Մեկն անցնենք Դավթի առաջ,
Մեկն գնանք Դավթի հետև.
Որ կը հասնենք կամուրջի կես՝
Մեկն առջևից կ’ոլորվենք Դավթի վերան,
Մեկն հետևից,— Դավիթ կը սպանենք,
Թալենք ջուր, որ էրթա։
Դարձան Դավթին ասին.— Չէ՛, Դավիթ,
Մեկ անցնի, մեկ կենա հետև, որ չը վախենաս։
Ասաց.– Որ էնպես է՝ թողեք ձեր խոսք ըլնի։
Դավիթ իր միտ վե ասաց.
— Ինչո՞ւ չուր հիմիկ էրկուսն կ առաջս էին,
Հիմիկ մեկն անցավ առաջ, մեկ մնաց հետև.
Չէ՛, բա՛ն մի կա էնոնց սրտին։

23

Գընացին, հասան կամրջի կես տեղ։
Մեկն առջևեն դարձավ Դավթի վերան,
Մեկ՝ հետևեն դարձավ։

[էջ 157]

Դավիթ ասաց.— Էդ ի՜նչ տ’անեք։
Վա՜յ, դուք կուզեք ինձ ջո՞ւր թափք։
Դավիթ ձեռ մի թալեց էնո՛ր փողպատ,
Մեկէլ թալեց էնո՛ր փողպատ,
Տրփեց իրո՛ւր, տըփեց իրո՜ւր,
Կախեց էրկուսն էլ կամրջի էրկու կողեն,
Ասաց.— Դուք չեք գիտի մարդ թալել ջուր։
Ես ձեզ նշանց տի տամ, ինչպես մարդ թալեք ջուր։
Էրկու փահլևաններ ասին.– Աստծո՛ւ սիրուն,
Դու ըզմեդ մի՛ թալի էդ ջուր։
Դավիթ էնոնց բռնեց, հետ իրարու էզար գետին,
Իր ծունկ էդի վեր սրտերուն, ասաց.
— Ըզձեզ էրկուսդ էլ տի սպանեմ ու թալեմ գետ.
Յա ղո՛րդ կ’ասեք, յա կը թալեմ։
— Դավի՛թ,– ասին,– մենք քո բա՛խտն ենք,
Դու ըզմեզ թող, որ մենք էլնենք
Ու ղորդ խաբար տանք քեզ։
Դավիթ իր ձեռ էնոնց մոտեն վերցուց։
Էնոնք էլան վե՛ր, նստան։

Սըհաթ մի խելք չէր գա էնոնց գլուխ,
Էնքան որ զոռ արավ։
Դավիթ ասաց.— Դե, ասեք է՜։
Նոր՝ քիչ մի շունչ առան էնոնք,
Ուշքի էկան, ու Չարբահար Քամին ասաց.— Դավիթ,
Քեզնե պահենք, աստծուց ի՞նչպես պահենք։
Էդ քյաֆուր, էդ զալըմ Մելիք
Զորբությունո՛վ էդի վեր մեր վզին,
Զմեզ էդի հետ քե՛զ, որ քեզ սպանենք.
Մըսրա Մելիք ասաց մեզի՝
«Տարեք Բաթմանա կամըրջի վերան Դավիթ զենեցեք.
Կուժ մի էնոր արնեն առեք,
Էնոր ջանդաք թալեցեք ջուր,
Արուն բերեք, որ ես խըմեմ, իմ սիրտ հովնա».
Ամա աղաչանք կ’անեմ՝ ինձի չը սպանես։
Դավիթ էր՝ Բաթմանա Բուղա արաբ չը սպանեց,
Խղճավորվավ, էթող։ Էնոր քաշեց վե՝
Կայնեցուց վեր կամըրջին, ասաց.— Գնա՛։
Բաթմանա Բուղեն ասաց.— Քո հելակ որ չը տաս,
Մեջ արնին թաթախենք, տանենք՝
Մըսրա Մելիք մեզ կը սպանի։

[էջ 158]

Դավիթ տեսավ՝ էդտեղ նապաստակ կը փախնի,
Էլավ, հասավ հետևեն,
Բռնեց, վիզ կտրեց, կուժ լցրեց արունով,
Հելակ մեջ էտոր արնին թաթախեց, ասաց.
— Տա՛ր Մելքին, ասա Դավիթ սպանեցիր։
Բաթմանա Բուղեն ուրախացավ, ճամփա ընկավ Մըսըր,
Էն որ Չարբահար Քամին էր՝ ասաց.
— Ես որ կամ՝ Դավի՛թ,
Քո հոր սուփրի վերա՛ն եմ մեծացե։
Չը գիտեի՝ դու էտա հունարի տերն ես.
Ինչ որ քո հեր մեռավ՝
Մըսրա Մելիք զմեզ տարավ գերի։
Թալել եմ ինձ քո բախտ.
Ես էլ Մելքին ծառայություն չեմ անի։
Որ դու էդա մարդն ես,
Որ էդա հունար քո փոր կա,
Քանի կենդանի՛ եմ՝ ես քո ծառան տըլնեմ։
Քո հոր խաթեր համար քեզի կը ծառայեմ։
Դավիթ ասաց.— Որ էդպես է, կայնի՝ էրթանք։
Էտատեղ մեկ-մեկու գլուխ պագեցին,
Էկան էլան Սասնա սահման։

24

Էդ գիշեր Ձենով Հովան Դավթի վրա էրազ տեսավ։
Ասաց.— Աստվա՛ծ գիտի, մանուկ Դավիթ կա՞, թե չկա։
– Կարելի է, որ մեր Դավիթ
Շուտով էսա էրկիր կը գա։
Ու մե՛ջ մեր հոգուն է մտե։
Ձենով Հովան կնկան ասաց.
— Սառյե՛, Սառյե՛, դու վե՛ր էլի։ Սառյեն ասաց.
— Ա՛յ հալևոր, ինչի՞ չես թողնի, որ քնենք։
Ձենով Հովան ասաց.— Սառյե՜,
Օտար զարմի՛ց ես դու, քո սիրտ հեչ չի՛ ցավի։
Վե՛ր էլի, վե՛ր։
Դու վե՛ր էլի, իմ սիրտ բա՛ց, տե՛ս.
Էսօր մեր քաղքի պարիսպ կայնե՛ր էր,
Մեր թազա բաղ կանաչեր էր,
Մեր ջահեր քաղքի պարսպին վառվեր էր,
Մեր բաղի պլպուլ կանչեր էր.
Կա չըկա, մեր որբ Դավիթ մեջ մեր հողին մտեր է։

[էջ 159]

ԴԱՎԻԹԸ ՀՈՎԻՎ

1

Դավիթ, ինչ խոտ, ինչ բան ընկեր էր ձեռ՝
Անոթութնե կերեր էր։
Էստուց քիչ մի ծուռ էր դարձե—
Խելք էլ գլուխ չէր մնացե։
Քանի մի օր գնացին էսպես
Դավիթ ու Չարբահար Քամին,
Օր մէլ մոտեցան Սասնա։
Էդտեղ հորթարածներ, էդտեղ նախրորդներ,
Էդտեղ հովիվներ ու գառնարածներ
Թողե իրենց տավար, թողե իրենց օչխար,
Կիրիշկեին զԴավիթ։
Ու ճանչըցան իր շորերաց,
Թե Սասնա Ջոջանց տնի՛ց է։
Գեղացու մեկ էլավ,—
Էնոր Դավիթ պատմեր էր, թե՝ ես Սասուն տ’էրթամ,
Սասուն իմ հայրենիքն է,—
Ակընջկալա տարավ Ձենով Հովանին։
— Ձենո՛վ Հովան, դու իմանա՛ս,
Մեկ կը գա, ձեր որդի Դավիթն է։
Իմ ակընջկալեն քե։

Ձենով Հովան շատ խնդացավ,
Իմաց արավ Քեռի Թորոսին,
Էն մեծ տունեն էլան, էկան էնոնք,

[էջ 160]

Քաղաքացուն ու գեղացուն ասին.
— Աստվածություն մեզի նոր տղա մի տվեց.
Կը խնդրեմ ձեր մոտեն, էլե՛ք, էրթանք Դավթի առաջ։
Քաղաքացիք ու գեղացիք էլան, ժողվան,
Հետ Ձենով Հովանին գնացին Դավթի առջև։
Տեսնան՝ ի՞նչ տեսակ տըղա է Դավիթ։
Գիտեն թե հորից աղե՛ կ է։
— Հե՜յ-հե՜յ, Դավիթ ո՞րն է, հե՜յ-հե՜յ,
Դավիթ ո՞րն է.— ասին։

Էլավ Ձենով Հովան, իրիշկեց իր ճամփան.
Իրիշկեց, տեսավ, որ մեկ փահլևան կը գա.
Մեկ տղա էլ հետևանց կը գա,
Ճամփուց դուրս կը քելե,
Կորընգանու արտերու մեջ։
Հովանն ասաց.— Քեռի Թորոս,
Էն տղան, որ ճամփուցը դո՛ւրս, ծուռ-ծուռ կը գա՝
Էնիկ, վա՛յ թե, մեր ծուռ Դավիթն է, որ էկավ.
Սասնա ճրագ վառվեց։

Չուրի Դավիթ էկավ, էլավ Սասուն՝
Էնոր տրեխներ կտրտվան,
Էնոր պուճիկներ կտրտվան,
Ինք էլավ անոթի։
Տեսավ՝ շատ մարդեր ժողվված,
Չը գիտեր՝ ո՞ր տեղն է էկե,
Շիվար մնաց, ասաց.
— Ես անոթի, ծարավ՝ ինչպե՞ս տէրթամ Սասուն։
Էն ինչ գեղացիք՝ ձեռ կտան Դավթի ձեռաց։
Դավիթ խաբար չի, չի մոտենա,
Էնի տըտուշ ընկե ճամփա, կըգա՝
Խաբար չունի, թե սասնեցիք են
Էնոր առջև պատվի էկե։
Սասնեցիք էլ խաբար չե՛ն էնոր հալից,
Թե ինչպես հալից ընկե,
Ինչպես դադրած, անոթի է։
Ձենով Հովան էկավ առաջ,
Էկավ գԴավիթ տեսավ,
Էնոր քով կայնավ, ասաց.
— Տղա՛, դու ո՞ր տեղացի ես։

[ներդիր]

Մըսրա մելիքն է քո դուշման

[էջ 161]

— Ես Սասնու քաղքից եմ,— ասաց։
— Սասուն քաղաք ես քեզի չե՛մ տեսեր:
Է՛ս է Սասուն քաղաք, էստեղըն է։
Սասուն քաղաք դու մարդ ունի՞ս։
— Իմ մեր կ’ասեր՝ էրկու հորողբե՛ր ունիմ։ 
– Իրանց անուն ի՞նչ է.— հարցուց։
— Մեծ հորողբոր անուն,— ասաց,— Վերգո,
Էն մեկէլին Ձենով Հովան։
Էդտեղ Հովան ըզԴավիթ պինդ գրկե՜ց, պագեց,
Դավթի ճակատ լալեն պագեց։
— Վա՜յ, Դավիթ,— ասաց.— էս դո՞ւ ես։
Ես էլ—քո հորողբեր Հովա՛նն եմ։
Հովան, նորեն պագելեն առավ ըզԴավիթ,
Ուրախ–ուրախ գնաց տուն։
Ձեն տվեց ճամփին, կանչեց.– Է՛, աղբերնե՛ր,
Էկե՛ք, ձեր աչքը լո՛ւս, էկե՛ք, մեր ա՛չքն էլ լուս,
Մեր Դավի՛թն է էկե...
Դավթի հորողբերներ էնտեղ,
Գրկին, համբուրեցին ըզԴավիթ։
Սասունցիք էլ շատ աչքալուս արին։
Ձենով Հովան ասաց.– Փա՛ռք իմ աստծուն.
Էս մեկ զավա՛կ էլ մեզ էլավ կայնավ.
Էկավ մեր աղունիկ։
Համա ի՞նչ տ’անեմ՝ շիվա՜ր է։
Մենք ասինք լա՛վ մարդ մ’էր,
Ափսոս շիվա՛ր տըղա մէ. փա՜ռք իմ աստծուն։
Նստան Հովան, բարեկամներ, քաղաքացիք,
Ուրախություն ու քեֆ արին իրենց համար։
Շատ զրուցին, էլան մեկ-մեկ իրանց տներ գնացին։
Մնացին Ձենով Հովան, Դավիթ։
Դավիթ ասաց.– Հրողբեր, ինչպե՞ս ես, ի՞նչ ունիս։
Ասաց.— Որդի, փառք իմ աստծուն,
Էհ, տեր աստծո՛ւ օղորմությամբ
Քո հոր գերեզմանով մեր իդարեն կանենք։
— Աղե՛կ, ասաց Դավիթ, որ էդպես է, աղեկ է։

2

Առավոտուն Ձենով Հովան էլավ, կայնավ.
Իրեք անգամ ձեռք էտու գետին, փառք էտու աստծուն,
Ասաց.– Փա՜ռք իմ քո մոտեն, աստված,

[էջ 162]

Էս անգամ էլ էրազ ես քո մոտեն տեսա.
Մեկ պուրակ ըմ էլավ Սասնա օջխի վերա,
Ես, իմ աղբեր էլ վախ չ’ունենք։
Էլավ, բերեց ձեռք մի խորոտ հալավ, հագցուց,
Ջեբեր լիք ճան, չամիչ, պոպոք արեց,
Գլուխ պագեց, ասաց.— Դավիթ,
Գընա մոտ ճժերուն, խաղա։
Դավիթ գընաց մոտ ճժերուն, խաղաց։
Ճժեր լեպ արին, ճաներ զամեն մոտեն տարան։
Դավիթ ապտակ մէզար իշխանաց լաճերուն,
Լաճու մի վիզ ծռվեց։

Իրիկուն էդ լաճու մեր էկավ մոտ Հովանին գանգատ։
Ձենով Հովան ասաց.— Ոչինչ, բան չի ըլնի։
Թամբահ կ’ անեմ, որ էլ կռիվ չ’ անի։
Գնաց Հովան, Դավթին ասաց.
— Հորողբեր քե մեռնի, Դա՛վիթ, էլ հետ խալխին կռիվ չ’ անե՛ս։
Դավիթ լուսուն էլավ, գընաց մեջ ճժերուն, խաղաց.
Ճժեր նորեն ողջ մեկ էլան,
Թափվան Դավթի վերան, կռվան.
Դավիթ զարկեց, իրեք լաճերու վիզ ծռեց։
Էդ վախտ էկան քաղքի մեծեր,
Ամեն ժողվան, իրար ասին.
— Էն շան որբ մեր ճժեր խեղեց։
Մենք տ’էրթանք, Դավթին սպանենք,
Դավիթ ինչի՞ մեր տըղաներու վիզ ծռեց։
Էլան էկան, կանչեցին Ձենով Հովանին, ասին.
— Դավիթ դո՞ր է, կանչի, թող գա:
Ասաց.— Ինչի՞ կանչեմ Դավիթ։
Ասին.— Մագյար էդ ծուռ Դավիթ
Դուշմա՛ն է մեր տղեկներուն.
Ինչի՞ էնոնց վզեր ծռեց։
Հովան վախեցավ, գնաց Դավթին, ասաց.
— Աստված քո տուն ավրի, Դավիթ,
Էդ տղաներ ինչի՞ խեղիր։
Ասաց.— Ջայնամ էնոնց գըլուխ,
Ինձ հետ կռվան՝ ես էլ զարկի։
Ասաց.— Քաղքի մարդիկն էկե,
Մեր դուռ բռնե՛, էլի՛ր, պատասխա՛ն տուր էնոնց։

[էջ 163]

Դավիթ էլավ, էկավ դուռ, տեսավ.
Էնքա՛ն մարդ է հավաքված դուռ։
Շատեր կան՝ Դավիթ չե՛ն տեսած.
Էկած են՝ թամաշա՛ անեն, Դավի՛թ տեսնեն։
Շատեր էլ կան, Դավթին զարկելու ապով են էկած:
Դավիթ որ էլավ դուրս,
Էսքան մարդիկ Դավիթ տեսան,
Ահուց դողդողացին, իրարու գաղտուկ ասին.
— Դավթին դուք ձեռք չը տաք,
Որ ակահի՝ մեզ է՛լ տ’ըսպանի։

Ու դարձավ, ամեն մեկ գնաց իր տուն։

3

Էն մեկէլ օր քաղքի ջոջեր
Կանչեցին Հովանին, ասին.
— Հո՛վան, գիտե՞ս ինչի համար ենք քե կանչե.
Մենք որ էրեկ էկանք ձեր դուռ,
Դավթին տեսանք՝ շա՛տ վախեցանք։
Արի Դավթին գործի՛ մի դիր.
Էդոր գործի որ չը դընես՝
Քաղքի մեջ շա՛տ ավերություն տ’ըլնի։
Հովան ասաց.— Ի՞նչ անեմ, ի՞նչ գործի դնեմ։
Էնոնք ասին.— Դավթին մենք գառնարա՛ծ անենք,
Թող չը մընա՛ քաղաք։

Ձենով Հովան իրիկուն տուն էկավ, ասաց.
— Դավիթ, մեռնե՛մ քեզի, չե՞ս ըլնի գառնարած։
Աղքատացեր ենք մենք—
Չա՛փ մի էրկու կորեկ առնենք, ուտենք։
Դավիթ ասաց.— Հորողբեր, ինչի՞ չեմ ըլնի...
Էսպես պարապություն չեմ կա՛րնա անցուցեմ։
Դու ջո՛ջ մարդ ես,
Հիմիկ քեզ խաթր կա մոտ մեր խալխին,
Ինձ համար մեկ ռանչպարություն մի առ։
Ասաց.— Դա՛վիթ, քեզի բռներ են գառնարած։
Ամեն մեկ տավարի գլուխ մեկ կոտ կորեկ,
Մեկ կոտ ցորեն մեզ վարձ կը տան։
Կարնա՞ս պահի գառներ, թե՞ չես կարնա։

[էջ 164]

Ասաց.— էնենց պահեմ, ծաղկըներու պես։
Ձենով Հովան էկավ քաղքցոց ասաց.
— Էս տարին իմ աղբոր տղան տ’անենք գառնարած։
Դուք լուսուն ձեր գառներ բերօք քաղաքի դուռ.
ԶԴավիթ կը ճամփեմ, թող ամեն ժողվի, տանի։

Ձենով Հովանին դրկիցներ ասին.— Հովան,
Մեկ ջուխտ մի սոլ էնոր համար կտաս կարել.
Էդոր ի՜նչ սոլ տի դիմանա, որ էդ հագնի,
Էրթա Սասնա սարեր, արածացնի, ֆըռա։
Հովան ասաց.— Իսկուն կ’էրթամ, կը տամ կարե՛լ:
Էլավ Հովան գնաց, դարբնին
Պողպատե սո՛լ էտու կարել,
Պողպատե կո՛ռ էտու կոռել,
Առեց, բերեց, առավոտուն էտու Դավթին։
Դավիթ իր սոլերու վերան ուրախացավ.
Ձենով Հովան ասաց.— Ո՛րդի,
Էլիր, գառներ քըշիր
Սասնա սարի հետն՝ արոտատեղ.
Կեսօրին գառներ կը հավաքես վեր աղբրին,
Քեղի կեսօրին հաց կ’ առնեմ, կը գամ։

4

Էլավ Դավիթ, պողպատե սոլ հագավ,
Պողպատե կոռ բռնեց ի ձեռ,
Կանգնեց Սասնա մեջ, կանչեց.
— Դրկիցնե ր, ձեր գառներ հանե՜ք,
Ձեր ուլեր հանեք, դո՛ւրս բերեք,
Տանեմ Սասնա սարեր, արածացնեմ։
Դրկիցներ առան գառներ, առան ուլեր,
Բերին քաղաքի դուռ։
Դավիթ զգառներ ժողվեց, տի տաներ սար.
Մարդեր որ տեսան զԴավիթ, ասին.
— Հո՛վան, Դավիթ տի սպանի՛ գառներ։
Հովան ասաց.— Դա՛վիթ,
Մենք դրկից ենք, տես գառներ չը սպանե՛ս.
Սալամա թ տար, սալամաթ ե՛տ բեր իրիկուն։
— Հորողբեր,— ասաց,— մագյար ես ծո՞ւռ եմ,
Գառներ շա՛տ խորոտ կը պահեմ։

[էջ 165]

Դավիթ գառներ առաջ արավ, տարավ,
Մեկ բարձըր սար մի կար՝ էնտեղ արածացուց։
Գառներ կուշտ կուշտ կերան։
Դավիթ էնոնց գոմեց քարայր,
Դավիթ հեռացա՛վ գառներուց.
Իր համար թե՛ք ընկավ, քընավ,
Դավիթ ակահ չունե՛ր գառներուց։
Գառներ արթնացան, քարայրից էլան,
Գառներ ամեն մեկ իր տեղ ցրվավ՝ արածելու։
Դավիթ ակահ չուներ գառներուց։
Քնավ, գարթնեց, իրիշկեց, տեսավ գառներ, ուլեր
Ամեն մեկ մի կողմով գացած—վերա՛ կորուսված;
Կայնավ, գրնաց քարայրի դուռ, մեկ գառ չկա։
Է՛ս կող իրիշկեց՝ գառ չրկա.
Է՛ն կող իրիշկեց՝ գառ չըկա.
Կայնավ՝ գոռաց, էլավ ընկավ հետևքեր,
Ման էկավ, ընկավ էդ սար ու ձոր.
Էնոր ոտքի ձեն որ էլավ,
Էնոր բոռոց որ դըմդըմբաց,
Նապաստակներ ու աղվեսներ սարից, քարից էլան,
Թողին իրենց բներ, կը փախչեն, հա՜ կը փախչեն:
Տեսավ նապաստա՛կ մի փախավ,
Ասաց.— Ուըհ, նա ուլ ինչպե՞ս կը փախնի։
Ընկավ հետև նապաստակին, էն չալ ուլ էր։
Կուզ, մ’էլ գընաց, աղվե՛ս մ’էլ փախավ,
Դավիթ է՛լ ասաց.
— Օ՜հ, էն ուլեր ինչպե՞ս կը փախնեն։
Էնպես վազեց հետևներեն,
Չուր լեզուներ հանին, դադրան, կանգնան։
Ինչքան աղվես, կուզ, նապաստակ որ կար՝
Բռնեց բերեց, գցեց մեջ գառներուն, մեջ ուլերուն:

Էդտեղ պողպատե սոլեր կտրտվան։

5

Կեսօրին Հովան հաց առավ, տարավ,
Գնաց տեսավ՝ Դավիթ էնպե՛ս է ման էկե սարեր,
Որ էն պողպատե սոլ կտրտվե,
Էն պողպատե կոռ մաշվե՛։

[էջ 166]

Ասաց.— Դավիթ, քո բան ինչպե՞սն է։
Տըղա, գլխուդ մեռնեմ.
Օրեն մեկ սո՛լ կարել տամ քե,
Օրեն մեկ կոռ կոռել տամ քե,
Քո հախն էն չափ չի հանի.
Էլ մեր օգուտըն ի՞նչ տ’ըլնի։
Դավիթ ասաց.— Է՜հ, հորողբեր,
Էլ վաղն էդ գառներ չեմ տանի։
Էսօր էնպե՛ս եմ վազվզե,
Որ իմ սոլ կտրտվե։
Ձենով Հովան ասաց.— Դավի՛թ ջան, ի՞նչ է,
Գառնարածութեն անուշ բան չէ՞։
Ասաց.— Անո՛ւշ է, հա, էն խա՛չ, անո՛ւշ բան է.
Էդա սև ուլեր միամիտ են.
Էդա կարմիր ուլերու հետ,
Էդա սևլիկ ուլերու հետ
Ես շատ աղեկ ճամփա կ’էրթամ.
Համա էդա բալբալոս ուլեր, էդա սիպտա՛կ ուլեր,
Էդա էրկարականջ ուլեր— չե՛ն կանգնի.
Էդոնք ինձ շատ կր չարչըրեն, շա՛տ կը փախնեն,
Զիմ հոգին անգրո՛ղ առան.
Էէնքան ինձ ցավցուցին։
— Լա՛ ո,–- ասաց Հովան.—
Մենք շեկ, սիպտակ ուլեր չունենք։
Դավիթ ասաց.– Չէ՛, հորողբեր,
Շեկ ու սիպտակ ուլեր էլ կան։
Թե էն ուլեր առավոտուն չը հանե՛ս գառներաց մեջեն,
Ես չե՛մ էրթա հետ գառներաց։
— Մեկ է՛լ,— ասաց Հոկան,—
Քարայրեն էդ գառներ հան դո՛ւրս,
Էդ շեկ ուլեր տեսնեմ։

Էլան, էկան, քարայրի դուռ բացին։
Դավիթն ասաց.– Հորողբե՛ր, դու մտի ներս,
Գառներ հանի՝ ես էնա ուլեր կը բռնե՛մ,
Դու էնոնց չե՛ս կարնա բռնի։
Հրողբեր ասաց.– Չէ՛, չէ, տըղա, դու պստի՛կ ես։
Դու մտի նե՛րս, քըշե, թող գան, ես կը բռնեմ։
Դավիթ մրտավ էդ քարայր,
Փետ մի զարկեց, մեկ էս քարին, մեկ է՛ն քարին.

[էջ 167]

Կուզեր, աղվես, նապաստակներ ամեն դո՛ւրս թափվան։
Ձենով Հովան տեսավ՝ աղվեսներո՛ւն,
Նապաստակներո՛ւն կ’ասի Դավիթ ըսպիտակ ուլ։
Նապաստակներ, աղվեսներ ամեն փախան։
Քարայրեն Դավիթ էլավ դուրս, ասաց.— Հրողբե՛ր,
Դու ինչի՞ իմ ուլեր թողիր՝ գնացին։
Ասաց.— Էնոնք ջանավար են, տղա լաո, ուլ չե՛ն,
Էդ շեկ ուլեր թո՜ղ, թող էրթա՛ն։
Դավիթ ասաց.— Դու իմ ուլեր թողի՛ր,
Ինչպե՞ս տ’անեմ, էնոնց տերեր ո՛ւլեր տ’ուզեն,
Ինձ ուլ չը կա՝ ես տամ։
Էնոնց ջուաբ ինչպե՞ս տի տա՛մ։
Ասաց Դավիթ, էլ հետ վազեց սարեր,
Որ նապաստակ, աղվես ժողվի։
Հրողբեր հետևեն գոռաց.
— Դավիթ, աստվա՛ծ քո տուն ավրի.
Էնոնք գազաննե ր են, թո՛ղ, թո՛ղ գընա՜ն։
Դավիթ ականջ չ’արեց, գնաց։

Հրողբեր դարձավ, էկավ տուն. ասաց.
— Ջա՛նըմ, էսա ի՞նչ մուր էր՝ քըսեցինք մեր էրես։
Էսա մեր ծուռ Դավիթ ինչ ջանավար տեսե,
Բերե, լցրե մեջ գառներուն,
Ո՜ւլ, նապաստա՛կ մեկ-մեկից չի՛ ջոկի.
Ասաց.— Դրկից-գեղացիներ, աստծո՛ւ սիրուն,
Լուսուն Դավիթ էլ չը դընեք առջև ձեր գառներուն։

6

Էն ինչ Դավիթ էր՝ էլավ վեր,
Ընկավ հետև աղվեսներու ու կուզերու
Էն կուզ, աղվես ու նապաստակ
Լեզուն թալած կը վազեն,
Հըլհըլոց ընկեր էր գառներ
Ու տկի պես կը զարկվեին։
Դավիթ էնոնց կը տաներ սար, կը բերեր ձոր,
Կը բերեր, կ’աներ մեջ ուլերուն,
«Կ’ասեր.— Էսա տերով տերամեռներ,
Գառ-մառ, ուլեր, չեն թողնի՝ ես հանգստանամ.

[էջ 168]

Չե՛ն դադարի՝ ես հաց ուտեմ։
Ջանավարներ Դավթի ահուց էլ չը փախան։

Իրիկուն Դավիթ գառ ու գազան քշեց քաղաք։
Դավթի սոլեր էնպե՛ս էին ցրվե՝
Էնպես էին կտրտվե, որ Դավիթ սոլեր հանե,
Մտուցե ի կո՛ռ, ոտաբոբի՛կ կը գար։
Էդա անասուններ բերեց, լցրեց մեջ քաղաքին։
Կանչեց.— Դրկիցնե՛ր, էկե՛ք, ձեր ուլ ու գառ տարե՜ք...
Էնա էրկենականջ ուլեր ո՞ւմն է, չեմ ճանչնար,
Շա՛տ կը փախնեն, էկե՜ք, տարե՛ք, կը խատուցեմ...
Էնա էրկեն պոչով ուլեր ո՞ւմն է, չեմ ճանչնա,
Շա՛տ կը փախնեն, տփելո՛վ եմ բերե. խառնե մեջ գառներուն,
Քաղքըցիք էդա բան տեսան, ասին.
— Դավիթ ամեն աղվես ու նապաստակ ժողվե,
Մըլե մեջ գառներուն — գնանք, առնենք։
Էլան, ջոկեցին իրանց գառներ, տարան։
Ամեն մեկ ինչ ուզեց՝ տարավ—
Կուզ, նապաստակ, աղվես։
Նապաստակներ մորթին, հետ ուլերու կերան.
Աղվեսներու, կուզերու մորթիք քուրքեր արին, հագան։
Էն վախտեն չուր հիմիկ՝
Նապաստակ հա՛ կը զենե՜ն, հա՛ կուտե՜ն,
Աղվես, կուզ էլ կանեն քուրք, կը հագնե՛ն։

Էն իրիկուն իշխան մարդեր գնացին,
Ձենով Հովանին ասին.
— Էն ծուռ արեր ես գառնարած,
Ջանավարներ, ուլեր իրարուց չի՛ ջոկի։
Էն սարի որս ամեն ժողվե բերե՝
Սարեր որս չի՛ թողե։
Մենք չենք թողնի, որ Դավիթ գառնարած անեք:

7

Ժողովուրդ հավաքվավ, ասաց.
— Ապա ի՞նչ անենք Դավթի հետ
Բերենք նախրո՛րդ անենք։
Դավիթ ասաց.— Ինձ բերիք, արիք գառնարած

[էջ 169]

Ու հանիք դո՞ւրս—հիմիկ նախրո՛րդ կանեք։
Ձենով Հովան ասաց.— Դավիթ, տղա,
Ուլեր քեզ շատ կը չարչարեն.
Դու ուլեր մի՛ տանի.
Նախի՛ր տար, էդա դաշտ արա,
Պառկի էնտեղ քընի,
Մինչև ես քեզ հաց կը բերեմ։

Հրողբեր գնաց, պողպատե սոլ մ’ էլ էտու կարել,
Պողպատե կոռ մէլ էտու կոռել,
Առավ, բերեց, առավոտուն էտու Դավթին,
Էլավ լուսուն կանչեց.
- Հեյ-հե՜յ, էլե՛ք, մալեր թողեք Դավթի առաջ։
Դավիթ հորթեր չի՛ տանի արածացնելու,
Դավիթ տավա՛ր կը տանի արածացնելու։
Էլան, տավար թողին առաջ։
Դավիթ ժողվե՛ց էդա տավար,
Գընաց, էլավ Սասունա դաշտ։
Տավար բաց էթող, թավալավ, քնավ։

Քնուց որ ակահավ, նստեց, տեսավ՝
Տավար բարձրացե, էլե քարափներու պռունկ։
Էլավ, ընկավ հետև տավարներուն։
Էս դիր՝ խանդքներուց գելե՛ր, արջե՛ր փախան.
Ասաց.- Անիծե՛մ ես ձեր տիրու հեր, էլի՛ փախան:
Էնոնք փախան, Դավիթ ընկավ հետևներեն,
Էնչափ վազեց մինչև նեղացա՛ն, դադրան, ուժից ընկան:
Դավիթ բռնեց, բերեց մեջ տավարին։
Նորեն ընկավ սար-ձոր ու ման էկավ.
Ի՛նչ կադար ջանավար որ կար՝ ամեն ժողվեց,
Ասլանը մե՛կ կողմից բերեց,
Ղափլանը մե՛կ կողմից բերեց,
Պընգըլը մե՛կ կողմից բերեց,
Գելերը մե՛կ կողմից բերեց,
Արջերը մե՛կ կողմից բերեց —
Ամե՜ն գազաններ ժողվեց, դաշտ լի՛ք արավ։
Դավթի ահից մեկ կարող չէր իրար դիպնի.
Մեկ որ փորձեր իրար դիպներ, տեղեն շարժվեր`
Դավիթ էնպես կը բարձրացներ, կը տար գետին,

[էջ 170]

Որ՛ մեջ գետնին կը խըրվեին։
Անասուններ գազաններու ահա կանգնած էին,
Էդ գազաններ Դավթի ահու կանգնած էին,
Դավիթ էլ ամենու առաջ կայներ էր։

8

Իրիկուն Դավիթ նախիր քշեց,
Բերեց լցրեց մեջ Սասնա քաղքին։
Էլ մարդ դուրս չ’էլավ։
Քաղքըցիք վախից դռներ չը բացին.
Դռներ գոցեցին, դարգահներ զարկին։
Ինչ Դավիթ՝ կանգնավ Սասունա մեյդան,
Բա՛րձր ձենով կանչեց, բոռաց, հա՛ բոռաց.
— Հե՜յ ժողովուրդ, էլե՜ք, ձեր տավար տարե՛ք,
Տարե՛ք, տեղավորե՛ք,— ասաց.
— Ով կո՛վ չուներ՝ կով եմ բերե,
Ով ե՛զ չուներ՝ եզ եմ բերե,
Բա՛ց արեք ձեր դռներ, դե բա՛ց արեք։
Ում մեկն ուներ՝ արի էրկուս,
Ում էրկո՛ւսն էր՝ արեր եմ տաս,
Ում որ տա՛սն էր՝ արեր եմ քսան,
Ում քսան էր՝ արեր եմ քառսուն,
Ինչի՞ չեք գա ձեր տավար տանեք։
Մեկ չի՛ էլնի իրեն տավար ջոկի, տանի։
Էնչափ կանչեց՝ մարդ չը տեսավ.
Մարդ չէր իշխենա դուրս էլներ։
Դավիթ ըռկավ, էդտեղ ասաց.
— Կէլնեք՝ չխո բարո՛վ չ’էլնեք, ջահաննա՛մ ըլնի.
Ես չոլերից ազատե, բերեր եմ տուն.
Տեր չեք ըլնի՝ ո՜ւր կէրթան, թող էրթա՛ն։
Հա՜յ գիդի աշխարք,— ասաց.—
Արի ու լավությո՛ւն արա։
Դավիթ իր գդակ կործեց գլուխ,
Պառկավ էնտեղ, քնավ՝ մինչև առավոտուն։

Իշխան մարդեր էլան, Ձենով Հովանի մոտ գնացին,
Ասին.— Ձենով Հովան, մեզ տավարից պիտի կտրես։
Քո տղան մեր քաղաք ավրեց.
Կը վախենանք էդ գելերեն,

[էջ 171]

Էդ արջերեն, գազաններեն։
Էս ի՞նչ բան է, էսքան գազան...
Տըղատերեր վախցան, ահու մեռան։
— Որ էնպես է,— ասաց Հովան,—
Կ’էրթամ զԴավիթ բերեմ տուն։
Ձենով Հովան գնաց, կանչեց.
— Դավիթ, հորողբեր մեռնի քեզ, ասա.
«Հալալ մնացե՛ք, հարամ գնացե՛ք.
Հալալ մնացե՛ք, հարամ գնացե՛ք...»։
Դավիթ էլավ վեր, ասաց.
— Հալալ մնացե՛ք, հարամ գնացե՛ք...
Հալալ մնացե՛ք, հարամ գնացե՛ք...
Գազաններ փախան, գնացին սարեր,
Մնացին տավարներ։

Տավարներու տերեր էլան, դռներ բացին,
Զիրենց տավար տարան, արին գոմեր։
Դավիթ ասաց.— Աստվա՛ծ ձեր տուն ավրի,
Դուք թող տվիք, պարարտ տավարներ փախան սարեր,
Մնացին լղարներ։

Իշխաններ Հովանին ասին.
— Էս է՛լ չ’էլավ, էս է՛լ չ’էլավ։
Էս տնավեր իսկի՛ մարդու շնորք չունի,
Ծուռ, օղորթմանց ծո՜ւռ...
Դավիթ հասկացավ, ասաց.
— Ձեր գլուխն ուտի՝ էլ չե՛մ ըլնի ձեզ նախրորդ։
Էդտեղ Հովան բարկացավ, ասաց.
— Դու որ էսպե՛ս կ’անես,
Էլ ես քեզ չե՛մ կարնա շահի,
Դոր էլ կ’էրթաս՝ գնա։

9

Դավիթ էլավ Սասնուց, տեղ մի պառկավ քնավ։
Քեռի Թորոս առավոտուն էկավ Սասուն, հարցուց.
— Էս մեր տղան, Դավիթ, ո՞ւր է։
Ինչքան մարդ կար՝ զԴավիթ հայհոյեց,
Ինչքան կնիկ կար՝ անիծեց։

[էջ 172]

Քեռին գնաց տղան փնտռի.
Տեսավ՝ տեղ մի Դավիթ քնե։
Էնպես քացի մ’ զարկեց էնոր,
Որ թե Դավիթ չ’ըլներ, ուրի՛շ ըլներ,
Յո՛թըն գազ գետնի տակ տ’էրթար։
Դավիթ քնից էլավ, ասաց.
— Քեռի ջան, ինչի՞ կը զարկես։
Քեռին ասաց.— Հաբա, ի՞նչ ես արեր, լաո։
Դավիթ ասաց.— Քեռի՛ Թորոս,
Էն-էն լըբոք տավար ինձի շատ չարչրեց։
Էդոր համար էլ քաղքցիք ինձ դուրս արին։
Ասաց.– Անխե՛լք, Սասունա ծուռ,
Էն տավար, որ շա՛տ կը փախնի, էնի մի՛ բեր.
Էն, որ շատ չի՛ փախնի, էնի տուր քո առաջ ու բեր։
Դավիթ ասաց. — Չէ՛, ես էսա տեղ չե՛մ կայնի։
Ուրիշ էրկիր նշանց տուր ինձ,
Որ ես էրթամ էնտեղ։
Էս անգամ քեռին առավ Դավթին, տարավ իր տուն։

10

Ժամանակ մի անցավ։
Էդ տարին գարուն նոր բացվեր էր.
Դավիթ ասաց.— Քեռի, գարուն է,
Հոտաղ-մշակի վախտ է, ռանչպարու վախտ է։
Մենք քառսուն ջանով լցվեր էնք էդա տուն,
Խո դու պարտական չե՞ս՝ մեզի զամեն պահես։
Էլի՛, մեզի աշխատող դարձու։
Դատենք, աշունք բերենք մեր աշխատանք։
Ժողվենք վեր իրարու, ուտե՛նք, ապրենք։
— Հա՞,— ասաց,— Դավի՛թ, աստված քո արև ըսպանի,
Հըմլա էղար ինձի աշխատո՞ղ...—
Քեռի Թորոս ծիծաղեց վեր Դավթին, ասազ.
- Տո, ծո՛ւռ Դավիթ, արի քեզի տանեմ Դաշտու Պադրիալ,
Հոնի քեզ տամ նախրորդ, հոտաղ,
Դու առնես քո հախ՝ կոտ մի կորեկ.
Առնես, բերես մեր տո՛ւն,
Ես տանեմ ջաղաց, աղա՜մ,
Բերեմ քո քեռակին շաղա՜,

[էջ 173]

Թխա, թոնդրեն հանա, տա՛ քեզի,
Վերցուս, հաց մի ինձի տաս,
Ասես՝ քեռի, էդ իմ աշխատանքն է.
Առ, էդա հացըն՝ կեր —
Էլի չեմ հա՛վտենա, Էփ չեմ հա՛վտենա։
Ասաց.— Քեռի, որ էդմալ է՝
Էլիր, ինձ տար, արա նախրորդ։

Քեռին գիտեր՝ Դավթի խոսք մեկ էր, էրկու չէր անի։
Էլավ առավ զԴավիթ, գնաց Դաշտու Պադրիալ։
Տարավ, տվեց նախրորդ։
Ամեն բան էլ էնոր խրատ տվեց, ասաց,
— Տըղա, է՛դ տեսակ, էդ տեսակ տավար կը պահեն.
Լուսուն նախիր կը տանես,— ասաց,—
Սասնա սարի հետև, արոտատեղ.
Սիպտակ Քար կա, Սիպտակ Քարի տակ ադբո՛ւր կա.
Էն աղբրի վրա կեսօր տի հավաքես, ջուր տի տաս։
Խրատ էտու, էլավ, թողեց զԴավիթ,
Էկավ հասավ Սասուն։

Առավոտուն Դավիթ զնախիր տարավ արոտատեղ,
Ճաշին տարավ Սիպտակ Քար, վե՛ր աղբրին։
Տեսավ՝ որ յոթ գեղի նախրորդ ժողովված են.
Տավար բերե, կարածան։
Դավիթ ասաց.— Այ նախրորդներ,
Արեք ես-դուք աղբեր ըւնենք։
Էդ նախրորդներ ու Դավիթ էղան աղբեր։

11

Գարո՛ւն էր. խալխի մալ զաբուն էր...
Անձրև՛ էր. թացությո ւն էր, տի՛լ էր..,
Մալեր կը չոքվեին տիլ, կը պաղեին.
Օրական յո թ-ութ հատ տըլի մեջ կը մնային։
Դավիթ կը քաշեր դուրս, տըլից կը հաներ,
Իր փետ էնոնց ոտներ կը կապեր,
Փետ մ, էլ կը մտուցեր մալերու ոտներ,
Կը դներ ուսին, ու կը բերեր գեղ.
Կը բերեր տիրու տուն, կ’արձակեր,
Ու կընկտոց կ’ ասեր.— Նանե, ձեր կովեր նիհար են։

[էջ 174]

Եղանակ ցո՛ւրտ է, կը պաղե՜ն, կը տլվե՛ն,
Չեն կարնա էլնի, կը փետնան, մե՛ղք են։
Էդ վախտ կընկտիք կ’օրհնեին Դավթին, կ’ասեին.–
— Շա՛տ դատիս, շա՛տ ուտիս.
Քի՛չ դատիս, շա՛տ ուտիս.
Աստված քո արև պահի.
Որ դու չ’էղնեիր էս տարի՝
Մեր կովեր ամեն կը փետնին։
Էդ վախտ Դավթին կը պատվեին,
Հաց կ’անեին կը տային, ձվածեղ կ’անեին,
Հավկիթ կը տային Դավթին,
Շա՛տ խորոտ հոգ կը տանեին։
Գեղացիք կ’օրհնեին Դավթին, կ’ասեին.
— Հարի մըկա էդպես նախրորդ մեզի ռաստ չի՛ էկե:
Դավիթ արածեցուց տավար մինչև ամառ.
Տավարներ լցվան, գիրացան։

12

Մնաց։ Էկավ, էլավ Աստվածածին.
Աստվածածնա կիրակի օր ցասման ժամ կ’անեն,
Կ’ էրթան ուխտ, պատարա՛գ կ’ անեն.
Պատարագ որ կ’ անեն, հարիսա կը դնեն։
Հարիսա որ կը դնեն, ժամից որ կէլնեն,
Կը գան պատարագի տիրոջ մոտ, հարիսա կ’ուտեն։
Էդ Աստվածածնա կիրակի օր ճաշոցին
Դավիթ զնախիր ժողվեց, տարավ արոտատեղ,
Սիպտակ Քարի տակ, վե՛ր աղբրին։
Տեսավ՝ յոթ գեղի նախրորդներ ժողովված են.
Դավիթ տեսավ՝ գեղացիք, իշխաններ,
Խմբով ընկած ճամփա վե, հա՛մա կ’էրթան։
Ասաց.- Ջա՛նըմ, լուսուն չուր կեսօրին հա՛ կ’էրթան,
Էդ կողմեր ո՛ւր կ’էրթան։
Ասին.– Ցասման ժամ է՝ կ’ էրթան մատա՛ղ տի կտրեն,
Էնտեղ սա՛զ տի զարկեն,
Տէլնեն խա՛ղ անեն,
Էնտեղ քե՛ֆ տ’անեն,
Հարիսա՛ տի դնեն,
Տ’ուտեն, տի գան տակ։

[էջ 175]

Նախրորդ մի ասաց.
— Ո՞վ կ’էրթա էդ տեղեն մեզի հարիսա բերի՝
Փըշուր մի ուտենք։
Էդոնցեն մե՛կ էլ չը գնաց։
— Որ էդպես է,— ասաց Դավիթ,—
Դուք իմ նախիր պահեք՝ էրթամ։
Էնպե՛ս մի հարիսա բերեմ, որ կուշտ ուտեք։
Համա թե էդ նախրեն տավար մի կորչի՝
Ձեր յոթի գլուխ էլ տի կտրեմ։
Դավիթ էդոնց որ ահ տըվեց՝
Էդոնք ահու նստան։

Ու Դավիթ էլավ, գնաց էդա հարիսատեղ։
Հարց ու փորձ արավ էսոր ու էնոր,
Թե հարիսեն ո՞ր տեղն է դրած։
Ասին.— Է՜, է՛ն տեղն է դրած։
Ու գնաց Դավիթ տեսավ՝
Չորս ունկանի պղինձ մի հարիսա թոնդիր դրած.
Կընիկ մ’ էլ կայնուկ պղնձի մոտ։
Դավիթ ասաց.— Նա՛նե, նա՛նե,
Ինձի քիչ մի հարիսա տուր,
Յոթ գեղի նախրորդ ժողովվեր ենք մեկտեղ,—
Դե՜հ, գեղի աղքատ որ կա.
Գեղի նախրո՛րդն է, հոտա՛ղն է,—
Քո հո՛ր խերին՝ մեզի հարիսա՛ տուր —
Տանենք, ուտենք։ Կընիկ ասաց.
— Դե դո՛ւրս կորի, Սասունա ծուռ,
Չը գինաս, որ ժամեն դեռ չեն էլած։
Կեցի՝ ժամեն էլնեն,
Տերտեր ժամեն տի գա մեր հարիսեն օրհնի,
Նոր հարիսեն տ’ուտենք։
Դավիթ ասաց.— Նանե,
Տավար թողած եմ ուրիշին, մոտ մարդ չը կա,
Ես վռազ եմ, հիմի՛կ տանեմ.
Նախիր կ’էրթա սարեր, խալխին վնա՛ս կը գա։
Էդ կընիկ ասաց.— Չե՛մ իտա.
Չուրի տերտեր չը գա, հարիսեն չօրհնի, չե՛մ իտա։
Թող ժամավորն էլ գա, ուտի.
Մնացող կը տամ՝ տարեք, կերեք։
Դավիթ ասաց.— Նա՛նե, մնացող շա՛ն կ’իտան:

[էջ 176]

Որ ասաց՝ նանեն քրվեց։ Դավթի հերս էլավ,
Իր ձեռ թալեց, պղինձ թոնդրեն առավ,
Դրեց թոնդրան պռունկ,
Իր փետ անցաց պղնձի ունկ,
Վերցուց պղինձ շալկեց,
Վերցուց տաշտ մ’ էլ դրեց գլխուն,
Եղի փարխաջ առավ ի ձեռ,
Ինչքան որ հաց թխած էին, վերցուց,
Զարկեց տակ իր թևին։
Յոթ շերեփ էլ վերցուց, ասաց.
— Էդա էլ մեզի գդա՛լ։
Աստված թող ձեր մատաղ ընդունելի՛ անի։
Էդա կընիկ դարձավ Դավթին ասաց.
— Անիծե՛մ ես հըմլա մատաղ,
Էլ ի՞նչ մնաց, որ ի՞նչ ընդունելի անի։
Դավիթ զարկեց ու գնաց դաշտ։

Կընիկ վազեց, հավար տըվեց ժամ.
— Ձեր տուն ավերի՜, ա՛յ խալխ,— ասաց.—
Սասանա ծուռ Դավիթ էկավ,
Հարիսեն ու հացեր զամեն ժողվե՛ց, տարա՜վ։
Էնտեղ շատ մարդ զրուց կ’աներ,
Մարդու մեկ բոռբոռաց.
— Էլե՛ք, զարկե՛ք Դավթին,
Հարիսեն ձեռնեն խլեք։
Մեկ մարդ էնտեղ էր, ասաց.
— Դուք չ’էլնիք ընկնիք էնոր առջև։
Քահանան էլ ասաց.
— Մ’էրթաք, էրկու պղինձ հարիսա կա՛ դեռ կրակին,
Էն Սասունա ծառ է, մ’ է՛րթաք,
Ձեզ տի զարկի, ձեզ տի խեղի,
Մեզ էլ բենամուս տ’անի։
Ծերունի մարդ մ’ էլ էնտեղ ասաց.
— Էն Մհերի զարմի՛ց է, մ’է՛րթաք։
Թե որ կարցաք՝ էն չորս ունկանի պղինձ
Չորսով տեղից վերուք՝ գնացեք,
Թե չէ, մ’էրթաք, չէ՞ դուք խե՛ղճ եք...
Դավիթ հասավ Սիպտակ քար։
Էնտեղ պղինձ դրեց գետին,

[էջ 177]

Հարիսեն լիք լցրեց,
Եղ էն շերեփով լիք լցրեց՝
Բոռաց ընկեր նախրորդներուն.
— Արե՛ք, տղեկնե՛ր, հարիսա՛ կերեք։
Է՜յ, ինչի՞ չեք գա։

Տղեկներ ահուց ցամքած են.
Նոթեր կախած նստեր են։
Դավիթ դարձավ էնոնց, հարցուց.
— Ինչի՞ եք նոթեր կախե։
Նախրորդներեն մեկ ասաց.— Դավի՛թ,
Մենք նոթեր չը կախե՜նք, բա ո՞վ կախի,
Դու որ գնացիր՝ քեզնից էտև
Քառսուն հարամի դև էկան, զարկին,
Նախրից քառսուն տավար տարան։
Ասաց.— Բան չի՛ ըլնի, տղեկներ,
Արեք, նստեք, կուշտ մի ուտենք։
Էդ նախրորդներ ահու չը կարցան ճաշ ուտեն։
Դավիթ ասաց.— Տղեկնե՛ր,
Գիտեք թե ո՞ր տեղով տարան։
Տղեկներ Դավթին ասին.
— Հա՛։ Ա՛յ, էդա սարո՛վ զարկին, անցան վերև։

13

Դավիթ կոպալ դրեց իր թև,
Ճամփան տվեց առաջ,
Շրջվեց սարի էն մի էրես,
Էլավ սար-ձոր փնտռեց, դևեր չը գըտավ։
Դավիթ գնաց, իջավ Արքըկու տակ, Սըպղանաց մոտ,
Գնաց, հասավ սարի մի լանջ.
Տեսավ՝ քարափներու մեջեն ծուխ կը գա դուրս,
Բռնեց էդ ծուխ, գնաց.
Տեսավ, քառսուն հարամի-դև
Քառսուն կովեր բերե՝ մորթե,
Լցե քառսուն կանթեն պղինձ,
Օջախ շինե, դըրե օջախ,
Քըլքըլթալեն կէփեն։
Դավիթ վերցուց քառսուն կանթեն պղինձ,
Շրջեց էդ օջախի վերան.

[էջ 178]

Քառսուն կաշին ժողվեց, լցեց մեջ պղնձին,
Գնաց, մտավ էնոնց քարայր։
Մտավ ու ի՜նչ տեսավ.
Որն իր խալու վրա պառկե,
Որն իրեն քամար խա՛ղ կ’անի,
Որն իրեն տեղ պառկե, քնե,
Որն էլ— ուրախութե՜ն կ’անի։

Դավիթ որ էդ տեսավ՝ Դավթի աչքեր դարձան։
Դավիթ դարձավ ու էլավ դուրս,
Մեկ մեծ քար մի առավ, գրկեց,
Էկավ մտավ մեջ քարայրին,
Էդ քար դրեց քարայրի դուռ,
Որ էդոնք չ’ելնեն, չը փախչեն։
Դավիթ էդտեղ մեկ որ բոռաց,
Սարսափ թափավ հարամի դևերու վերան.
Դևերու մեծ էնոր ձեն լսեց, ասաց.
- Էլե՜ք, ծառայությո՛ւն արեք, որ չըսպանի մեզի։
Էնի Դավիթն է, էլեք վե՛ր։
Համա Դավիթ բռնեց, մեկ-մեկ էնոնց վիզ օլորեց,
Կտրեց, թալեց քարայրեն դուրս։

Դավիթ դարձավ տեսավ՝ քարայր էնպե՛ս է լիք —
Խազինա՛ է էնոնց քարայր։
Մարդու ինչ բան որ պետք կը գա՝ լի՛քն էր էդտեղ.
Տեսավ՝ էդտեղ ոսկի էրկանք...
Տեսավ կուտակ մի ոսկի՛ է, մեկէլ՝ արծաթ։
Ողջ Սասունա ապրանք, հարստություն՝
Քանի Դավթի հեր մեռեր էր՝
Էդոնք ավերությո՛ւն արած,
Բերած լցած են էդա տեղ։

14

Դավիթ իր հաբգա՛ն լցեց ոսկին, կապեց մեջքին,
Էն մորթոտած մալի կաշիք ու գըլուխներ
Լցեց մեջ էնոնց պղնձին,
Ոսկի լցրեց մեջ պղնձին,
Կոպալն անցրեց պղնձի կանթ,
Թալեց իրեն ուսի վերան,

[էջ 179]

Առավ, էկավ հարիսատեղ։
Տեսավ՝ տերտերներ նո՛ր հաց կ’օրհնեին։
Առավ պղինձ, տարավ դրեց ժամու դռան.
Տերտերոջ պա՛հ տվեց, ասաց.
— Տերտե՜ր, ճա՛շ տվեք, ես ուտեմ.
Տարածս անջախ իմ ընկեր նախրորդնե՛ր կերան։
Տերտերն ահու ասաց. — Էս տղին ձեռ չը տաք.
Համ մեր պղինձ տարավ, համ էլ դարձուց, բերեց.
Հաց է՛լ կտաք, ուտի, էլնի էրթա։

Գնաց, նստավ Դավիթ լուկ մի էդ հարիսից կերավ,
Էլավ, էկավ, դարձավ ռամկին.
Ըզյեզներու տերեր կանչեց, ասաց.
— Ձեն մի՛ հանեք, ձեզ բան տասեմ։
Եզան կաշիք հանե՛ց, թափեց.
Ամենք էկան, իրենց տավրի կաշին ճանչցան։
Դավիթ ասաց.– Ձեր մալերու ոտն ու գլուխ՝
Ձեր հարիսի՛ փոխ՝ ինչ տարա, առեք,
Էսա մեծ պղի՛նձն էլ՝ ձեր պստիկ պղնձին է փոխ.
Էս ոսկի՛ն տարեք,
Բաժին արեք՝ ձեր տավարի մսի՛ն է փոխ.
Համա կաշիք թողեք տանեն էն շիվարներ.
Հագնեն իմ հոր խերի՛ն։
Վա՜յն է էկե ձեր գլխներուն,– ասաց.–
Թե իմ աղբերներու հախից ճանկ մի կորեկ կտրեք՝
Ձեր տուն ես կ’անեմ Դավթի ավերած։
Ասին.— Ջա՛նըմ, առ քո խաթեն ու հեռացի։
Աղբերներուդ հախ չե՛նք կըտրի։
Դավիթն էլավ, էկավ հասավ աղբերներուն։
Էկավ տեսավ հալա հարիսան չե՛ն կերե,
Հալա նստած են՝ նոթեր կիտած։
Ասաց.— Աղբերներ, հարի ե՞րբ նոթեր կիտեք,
Դարդ կ’անեք, որ աղ չե՞մ բերե.
Էլեք, կերեք էդ հարիսան,
Գացեք իրիկուն, աղն էլ ձեր տուն կերեք.
Ասին.— Դավիթ, բա ի՞նչ անենք.
Էդ եզներու տերերուն ի՞նչ պատասխան տանք։
Ասաց.– Տարե, եզան կաշին տերվըտեր եմ արե։
Ու թամբահ եմ արե,
Որ ձեր հախից ճանգ մի կորե՛կ էլ չը կտրեն.

[էջ 180]

Թե որ կոտրեն, ինձի ասե՛ք,
Կ’էրթամ, էնոնց տներ կ՛անեմ Դավթի ավերած։
Նոր էդ նախրորդներու չանեք բացվավ,
Կարցան հարիսան ուտեն։
Որ կերան, Դավիթ ասաց.
— Էլեք, տավար ջոկեք, ես տէրթամ տուն,
Ասին.— Դեռ կեսօր է, Դավիթ։

Դավիթ յոթ հարամու ականջ տվեց էնոնց,
Ասաց.— Գընացեք գեղ, ասեք,
Թող զջորիք առնեն,
Գան էդ ապրանք տանեն։
Նախրորդներ վազեցին գեղ, ասին.
— Էլե՛ք, գընացեք, դևեր զքառսուն եզ մորթեր են.
Դավիթ զքառսուն հարամի դև սպանե՜ր է,
Կ’ասի՝ թող գա՛ն, ապրանք տանե՛ն։
Գեղականներ ասին.– Դուք սուտ կ’ասեք։
Տղեկներ ասին.
— Թե սուտ էղավ՝ զմեր ականջ կտրեք։

15

Ինք, Դավիթ էլավ,
Նախիր խառնեց առաջ,
Քշեց, էկավ Դաշտու Պադրիալ, ասաց.
— Առեք ձեր տավար, ձեր նախիր.
Ձեր նախիր չե՛մ պահի։
Թողեց, գնաց Սասուն, իր տուն։
Էկավ, հասավ Քեռի Թորոսի օդեն,
Մտավ, բարև՛ էտու, հարցուց.— Քեռի,
Մեր տուն քանի՞ մարդ ենք։
Ասաց.— Լաո, քեզնով քառսո՛ւն մարդ ենք։
Ասաց.— Քեռի՛, օղորմի քո պապուն,
Մեր տուն քանի՞ տղամարդ ենք։
Ասաց.— Տըղա, լա՛ո, չէ՞ որ ասի,
Աստված քեզի վերու,
Քեզնով քառսո՛ւն կը թամամենք։
— Էդ լավ,— ասաց.— Բա մենք քանի՞ ջվալ ունենք։
Ասաց.— Աստված քո արև սպանի,
Քո ջվալով քառսո՛ւն ջվալ ունենք, ի՞նչ կ’ուզես։

[էջ 181]

Դավիթ ասաց.– Քեռի ջան, դու մի՛ նեղանա.
Էլի՜ր, մարդոց խաբար արա,
Ջվալ առնեն՝ էրթանք ոսկի բերենք։
— Դե, դե՛,— ասաց.— Շա՛նորդի ծուռ,
Կորեկ չը բերիր՝ ոսկի՞ բերես։
Ասաց.— Քեռի՛, էլե՛ք, էլե՛ք,
Շա՛տ կ’աղաչեմ, էլեք էրթանք,
Աշխարքի մալ-խազինեն ամեն տամ ձեզ.
Էդ էրեսունինը մարդ ինձ հետ թող գա, էրթանք։
Թե էրեսունին ջվալ ոսկի-արծաթ բերենք՝
Զաթի մեր մալն է՝ կը բերենք, կ’ուտենք։
Թե չը բերի՛՝ դուք էրեսունինը մարդ
Ինձ ըսպանեք, էլեք, էկեք ձեր տուն։
Քեռի Թորոս սուտ խոսելուց կը խրտըներ։
Ասաց.— Տղե՛ք, էլեք էրթա՛նք.
Որ սուտ էղավ՝ զԴավիթ կը սպանենք։
Էդ վախտ Դավիթ իրա մեջքեն քանդեց հաբգան,
Թափեց ոսկին Քեռու առջև։
Քեռին ոսկին տեսավ՝— Վա՜յ, Դավիթ ջան,— ասաց.
— Քո գլխուն, արևո՛ւն մեռնեմ,
Դու հարամի դևեր ըսպաներ ես...
Բռնեց Դավթի էրեսներ պագեց։

Էլան, առան ջորիք, էլան էրսունինն էլ կանգնան.
Առան էրսունինը ջվալ,
Ձենով Հովան ու Վերգոն էլ
Առան ամեն մեկ-մեկ ջվալ,
Ընկան Դավթի հետև, գնացին...
Դավիթ գնա՛ց, գնա՛ց.
Գնաց հասավ Սիպտակ Քար։

Էնտեղեն էլավ քարայր։
Էնոնք տեսան դևեր ընկած են այրի դուռ,
Ուռած, էղած են ամեն մեկ քանց Պող Բլուր։
Ցռան Վերգոն՝ վախցավ,
Իրան ջորին մեկէլ ջորիներուց պրծուց, փախավ։
Ուրիշներ էլ, դևի ջանդաք, գլուխ որ տեսան՝
Մեկ-մեկու հետևեն կ’ուզեն փախնեն։
Դավիթ դարձավ, բոռաց.— Հեյ-հե՛յ,
Տնավերնե՜ր, ո՞ւր կը փախնեք, ըսպանե՛ր եմ.

[էջ 182]

Ասաց.— Թե չե՛ք հավատա ինձ
Դարձեք, ձեր էտև նայեք.
Էնոնց ականջ կտրե, լցրեր եմ էդատեղ։
Դարձան, էդ ականջներ տեսան,
Ջորիներն առան, էկան դեհ էն քարայր։
Քարայրի բերնից Դավիթ էն ժայռ վերցուց, քցեց,
Առավ Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան, Վերգո,
Մըտավ մեջ քարայրին։
Էնոնք ինչ որ տեսան էդա ոսկի՛ն, ապրա՛նք,
Ուրախութնեն էնոնց ոտներ գետնեն կտրավ։
Ինչ կա՜ր, չկա՛ր ժողովեցին,
Ոսկիք լցրին ջվալներ,
Ոսկի էրկանք, ամեն ապրա՛նք,
Բե՛ռ բեռնեցին, ջորիք բարձին,
Տարան իրենց տներ։

Էդ ամեն լցրին Սասնու ամբարներ։
Սասուն էնպե՛ս էղավ, որ կը ճըճեր։

Դավիթ իր համար մենակ ձի մի առավ քարայրեն։

[էջ 183]

ՈՐՍՈՐԴ ԴԱՎԻԹԸ ՎԵՐԱՇԻՆՈՒՄ է ՀՈՐ ՎԱՆՔԸ ԵՎ ՊԱՏՈՒՀԱՍՈՒՄ է ԽՈԼԲԱՇՈԻ ԶՈՐՔԵՐԻՆ

1

Դավիթ դևերուն որ կոտորեց,
Էդ վախտ էղավ տան ազիզ.
Գտավ աղեկ բազե մի,
Ընկավ արտեր, որս կ’աներ.—

Ճնճղո՛ւկ կը սպաներ, կաքա՛վ կը սպաներ։

Սասուն Պառա՛վ մի կար.
Էդ Պառավ Մհերի յարն էր էղե։
Էնի արտ մի կորեկ ուներ։
Կորեկի մեջ լորերը շա՛տ, ճնճղուկը շա՛տ։
Պառավ օր մի էկավ, տեսավ՝
Բազեն ի ձեռք, քուռակ հեծած՝
Դավիթ մե՛ջ իր արտին լոր, ճնճղուկ կը զարկեր։
— Դավիթ,— ասաց,— փռեմ, լա՛մ քո արև,
Էդ ի՞նչ կ’անես.
Էկեր ես իմ կորեկի մեջ լո՞ր կը սպանես,
Էլի՛ր, գնա, մեջ սարերուն քի՞չ կա օչխար.
Էն վիրու օչխարներ զարկի,
Էս ճնճղու մեջ ինչքա՞ն միս կա,—
Դու Պառավի կորկի ճընճղով տի կշտանաս...
Դավիթ ասաց.— Պառավ, հապա, սար որ էրթամ
Ինչո՞վ զարկեմ վիրու օչխար։
Ասաց.— Քո հեր նետ ու աղեղ ուներ։
Էդ նետ-աղեղ, ասա, թող տան՝ էնով գնա։
— Բա՜,– ասաց Դավիթ.

[էջ 184]

— Իմ հոր նետ-աղեղ ո՞ւմ մոտն է։
— Քո հրողբոր կընկան հարցուր։
Էկավ Դավիթ, հրողբոր կնկան, Սառյեին հարցուց.
— Հրողբոր կնիկ, իմ հոր նետ ու աղեղ ո՞ւր է։
Ասաց.— Մեռնե՛մ ես քե, Դավիթ, ես չե՛մ գիտի։
Տեսեր եմ՝ նետ-աղեղ քո հոր թև՛ն էր.
Հիմիկ ես չե՛մ գիտի ո՜ւր են մնացե։
Մնաց։ Դավիթ տեսավ, որ ճար չը կա՝
Էլի գնաց Պառավու կորկի արտ։
— Պառա՛վ,— ասաց,— իմ հրողբոր կընիկ
Նշանց չի՛ տա նետ ու աղեղ։
Ասաց.— Մեռնե՛մ քեզ, ծուռ Դավիթ, թլո՛ր Դավիթ,
Գնա, նեղի քո հրողբոր կնկան
Ու նետ-աղեղ զոռովեն առ։
— Ինչպե՞ս նեղեմ, Պառավ։
Ասաց.— Գնա, քարից աղանձ արա, ասա՛
«Կամ էս աղանձ տուտես,
Կամ նետ-աղեղ նշա՛նց տի տաս»։
Դավիթ էկավ, ասաց.— Սառյե, անոթի՛ եմ։
Սառյեն ասաց.— Մեզ հաց չը կա։
Դավիթ նստեր է թոնդրան շուրթ,
Քարե աղանձ կանի, կը ճընճըլա։
Սառյեին դժար էկավ, ասաց.
— Դա՛վիթ, էլի, նա ցանոցից քի՛չ մի ցան բեր.
Խմոր անեմ՝ թխեմ ուտես։
Դավիթ էլավ՝ ցանոցից ցան բերի, տեսավ՝
Բան մի էդա պատից կախուկ—կոռուկ փետ մի։
Առավ էդ փետ, բերեց, ասաց.
— Հրողբոր կնիկ, էնա ի՞նչ է։
Ասաց.— Չեմ գիտի, հրողբեր գիտի։
Դավիթ ըռկավ, ասաց.— Հրողբո՛ր կընիկ,
Ասա՛, էն ի՞նչ կոռուկ փետ է։
Սառյեն ասաց.— Էլիր,
Թե էնա թել դու գցեցիր էնա չախմախ, կ’ասեմ,
Թե չէ՝ չե՛մ ասի։
Դավիթ ինչ ձեռ տվավ էդա փետին՝
Թել թալեց վեր չախմախին։
Սառյեն շատ շշկլավ, ասաց.
— Մհեր սհա՛թ մի կը բաներ, նոր կը գցեր էդ թել,

[էջ 185]

Էսի մեկ դիր որ ձե՛ռ էտու, գցեց չախմախ։––
Դարձավ, ասաց.— Ես չե՛մ գիտի՝ էդ ինչ է, թող:
Էդա վախտ Դավիթ Սառյեի ձեռ բռնեց,
Քաշեց, տարավ էն աղանձի բովի վերա.
Իր ձեռ զարկեց, մեկ բուռ քարե աղանձ վերցուց,
Լցեց Սառյեի ձեռաց մեջ՝ ու էնոր ձեռ խփեց։
Սառյեն «յամա՜ն-յամա՜ն» արեց, ասաց.
— Քո արևո՛ւն մեռնեմ, Դա՛վիթ, թող, ես ասեմ։
— Թափի՛ գետին, հրողբոր կընիկ։
Թափեց գետին, ասաց.– Չե՛մ գիտի, չե՛մ ասի։
— Հրողբոր կընիկ, տե՛ս, մեկ է՛լ կը լցեմ։
Էդ վախտ Սառյեն ասաց.— Դավի՛թ,
Էդա քո հոր նետ-աղեղն է,
Էնով Մհեր որսի կ’էրթար։
Դավի՛թ էր՝ խնդացավ,
Զնետ-աղեղ առավ,
Բերեց մաքրեց, լվաց,
Ժանգեր-մանգեր քերեց,
Զնետ-աղեղ իր թև էթալ
Ու ամեն օր որսի կ’էրթար։

2

Ամիս մէրկու էսպես վրա՛ անցավ.
Չ’ասես՝ Ձենով Հովանի կնիկ Սառյեն —
Դավիթ շատ սիրուն, խորո՛տ տղա էր —
Գաղտուկ աչք էդի վեր Դավթին, ասաց.
- Տի գաս հե՛տ իմ ձեռաց։
Դավիթ ասաց.– Հրողբո՛ր կնիկ,
Դուն իմ մե՛րն ես, ես քո որդի՛ն...
Հրողբոր կնիկ ասաց.– «Տանեմ, գյուխ լվամ,
Դավիթ գա՝ ջո՛ւր լցի վեր իմ գլխուն.
Որ Դավիթ իմ մարմին տեսնա՝
Էնոր սիրտ տի մեղավորնա,
Տի գա հետ իմ ձեռաց»։
Էլավ, ջուրն առավ, տարավ,
Դավթին կանչեց, գա, ջո՛ւր լցնի։
Դավիթ աչքեր բռնեց,
Որ հրողբոր կնկան լեշ չը տեսներ,
Որ իր սիրտ չը մեղավորնար,

[էջ 186]

Ու էնպես ջուր լցրեց Սառյեի գլխուն։
Հրողբոր կնիկ գլուխ լվաց,
Էլավ, իրիշկեց, տեսավ՝
Դավիթ իր աչքեր պինդ բռնած։
Էլաց, էտո՛ւ գլխուն,
Իր էրեսներ արնեց,
Մազեր քըրքըրե՛ց վեր գլխուն,
Գնաց իր տուն՝ նստավ,
Չուր էնոր մարդ, Ձենով Հովան էկավ։
- Հե՞, կընիկ, ի՞նչ է էղեր քեզի։
Կնիկ ասաց.— Ի՞նչ տըլնի։
Ես գիտեի՝ թե ինձ որդի՛ էիր բերե,
Չը գիտե՛ի, թե դու գնացե՝
Ինձի էրի՛կ էիր բերե։
- Հե՞, կնիկ, էդպես չէ՛, դու սո՛ւտ կ’ասես։
Կնիկ ասաց.— Ես սուտ չե՛մ ասի.
Էլավ, իր ձեռ էթալ ինձի,
Ես էնոր չը թողի...
- Որ էդպես է, իրիկուն դուռ շինենք։
Իրիկուն Ձենով Հովան դուռ շինեց.
Չէթող Դավիթ գար տուն։
Դավիթ ասաց.— Հրողբեր,
Հիմիկ կարամ քացի մի զարկեմ՝
Դո՛ւ էլ, քո դո՛ւռ էլ էրթաք գետնի սակի անդունդք։
Ամա ի՞նչ անեմ, հերագութ հրողբեր,
Լրբե՛ խաբված ես։

3

Դավիթ գնաց, իրիկուն մնաց Պառավու տուն։
Առավոտուն էդ տեղեն էլավ, գնաց որսի։
Ճամփին տեսավ շատ ագռավներ —
Զարկին վեր Պառվու արտին, կորեկ տուտեն։
Դավիթ ասաց.— Ինչպե՞ս անեմ,
Որ քսան հատ մեկից զարկեմ.
Էսա ագռավներ կը թռնեն։
Չէ, ես բա՛ն մի տ’անեմ։
Ձեռ որ թալեց, մեկ ահագին բարդի քաշեց,
Քաշեց ու մեկ էնպե՛ս էզար,
Որ ագռավներ, կորե՛կ մեկտեղ ժողվեց,

[էջ 187]

Բերեց, արեց բարդոց։ Պառավ էկավ,
Տեսավ մեկ հատ կորեկ չը կա մեջ իր արտին։
Ասաց.— 0՜յ, օ՜յ, գրող-մահ տանի քե, Դավիթ.
Դու ինչի՞ իմ կորեկն էսպես արիր։
Ասաց.— Պառավ, չէի թողնի,
Որ ագռավներ զքո կորեկ ուտեն։
— Չարըս զքեզ տանի, գրո՛ղ զքեզ խեղդի,— ասաց,
Տո, դու գաս վեր Պառվու կորկին
Քո փռո՞ղք տի թափես։
Աստծու կրա՛կ ըլնի վեր քեզ.
Էն հոր տղեն դո՞ւ տի ըլնես։
Աստված օղորմի Առյուծ Մհերին.
Էնի որ կար՝ խեղճերու պապ ու մամ։
Համա դու էդ ի՞նչ է՝ կ’անես.
Իմ հույս՝ էդ փշուր կորե՛կն է։
Դուն էլ էկար, տրորեցի՛ր։
Ե՛ս եմ՝ մեկ աղջի՛կ, էս կորե՛կ,
Իմ բա՞խտը կը կըտրես վեր ինձ։
Դուն որ էդպես տղամարդ ես՝
Հորի՞ չես էրթա Ծովասար։
Թե կտրիճ ես՝ գնա, քո հոր որսատե՛ղ առ։
Քո հոր սեյրանատեղ Ծովասա՛րն է։
Հրեն, Մըսրա Մելիք էկե,
Քո հոր սար զավթե՛,
Էդա Ծովասար բոլոր պարիսպ քաշած՝
Էնքան գազաններ, վիրու օչխարներ
Թալած են պարսպի էտև —
Չեն կարնա դուրս էլնեն։
Հիմիկ ինչի՞ դու չես էրթա էնտեղ.
Վեր ինձի՞ էղար կտրիճ։
Դավիթ ասաց.— Պառավ,
Ես հոգո՛ւդ, արևո ւդ մեռնեմ,
Ո՞րտեղն է, շա՞նց տա ինձ,
Ծովասար ո՞րտեղն է, ես չը գիտեմ։
Ասաց.— Դավիթ, գնա քո հրողբոր օձիք բռնի.
Քեզ կը տանի, նշա՞նց կը տա։

4

Դավիթ էկավ հրողբոր մոտ, ասաց.—
Հրողբե՛ր, Ծովասար ո՞րտեղն է, նշա՛նց տուր ինձ։

[էջ 188]

Իմ հոր սեյրանատեղ ո՞րտեղն է։
Հրողբեր ասաց.— Ո՛րդի, քեզ խաբե՛լ են.
Քո հոր սեյրանատեղ չըկա՛.
Քեզ խաբել են, քեզ սո՛ւտ կ’ասեն։
— Չէ, հրողբեր, ես գիտե՛մ, կա՛.
Ես կ’էրթամ, չե՛մ կայնի։ Սուտ մի՛ ասա։
Հրողբեր ասաց.— Սովորեցնողիդ բերան կոտրի։
Ա՛յ որդի, ինչ քո հեր մեռավ՝
Մըսրա Մելիքն էն սար խլեց.
Չե՛նք իշխենա էրթանք։
Ասաց.— Հրողբեր, դու ինձ նշա՛նց տու,
Որ գան, ինձի՛ թող ըսպանեն, քեզի չե՛ն ըսպանի։
Ասաց.— Ո՛րդի, էսօր մնանք, էն մեկէլ օր էրթանք։
Դավիթ նորեն ըռկավ, ասաց.— Հրողբեր,
Ծովասարի տեղ թե հիմիկ կ’ասե՛ս, ասա՛,
Չ’ասես՝ հա՛ցն ու գինին, տեր կենդանին,
Սիլա մի կտամ քո էրես, քո վիզ ծռի։
Որ էդպես ասաց, հրողբեր վախեցավ,
Տեսավ, որ Դավթի ծռությունըն բռներ է։
Ասաց.— Տղա, լա՛վ, մի՛ հերսոտի,
Արի, տանե՛մ, քեզ նշանց տամ։

Ձենով Հովան էկավ Քեռի Թորոսի մոտ,
Քաղքի մարդերու մոտ, ասաց.
— Ես չե՛մ գիտի՝ Դավթին ո՞վ է նշանց տվե.
Էսօր Դավիթ ինձ զոռե՝ կ’ասի տ’էրթանք Ծովասար։
Էդա քաղքի ամեն մարդեր ասին.
— Հովան, դուք որ կ’էրթաք՝
Մենք է՛լ գանք, էնտեղ մտիկ անենք։
Էնտեղ հիմիկ ջոջ-ջոջ արջե՛ր կան, գելե՛ր կան,
Կխտա՛ր, վիրու օչխար էլ կա.
Տեսնանք Դավիթ ինչպե՞ս տի սպանի վիրու օչխար։
Էլավ Դավիթ՝ ձի հեծավ, գնաց Ծովասար։
Տղերք պատրաստություն տեսան,
Ձենով Հովան ու քաղքըցիք իր հետ գնացին։
Գնացին, հասան ու — ի՞նչ տեսան։
Ծովասարի բոլոր մի մեծ պարիսպ քաշած,
Դո՛ւռ մէլ չը կա վերան։
Դավթի հեր – Մհեր,
Որ սարերու չորս բոլոր պարիսպ էր քաշե,

[էջ 189]

Էնքա՛ն ժամանակ՝ էնոր մեռնելուց հետո՝
Ինչքան ջեյրան, վիրու օչխար,
Գե՛լ, ա՛րջ — լցվեր էր Ծովասար։
Դավիթ հարցուց.— Հրողբեր, էս ի՞նչ պարիսպ է։
— Քո հոր որսասարն է,— ասաց։
Դավիթ էլավ սարի գլուխ,
Տեսավ՝ չորս կողմ պարիսպ։
Ո՛ր կողմ դարձավ, փնտռեց, դուռ չը գտավ։
Դավիթ կանչեց.
— Յա՛, բարձրիկն Մարութա Աստվածածին...
Գուրզ զարկեց, պարիսպ փլավ։
Դավիթ մտավ ներս — ի՞նչ տեսավ.
Էնտեղ ծա՜ռ, ճուղ, բա՜ղ ու բաղչա՜, կանա՜չ,
Էնտեղ մեկ մեծ հավո՛ւզ շինուկ,
Աղբուրի պես, մեջ հավուզին ջուր կը գլգլա՛, կ’էրթա՛։
Ի՜նչ չափ գազաններ կա՛ն՝ ամեն էդտեղ են։
Ասաց.– Վա՜յ, իմ հեր ինչքա՞ն մեղք է գործե՝
Որ էս գազաններ գերի՛ է դարձուցե։
Էդա մարդիկ, ինչ իր հետ գնացեր են՝
Ուզեցին զարկեն, սպանե՛ն օչխարներ։
Դավիթ իրիշկեց, իրիշկեց, կանչեց ասաց.
— Էհեյ, ձեզ իրավունք չկա՛...
Էնոնցից մե՛կն էլ չը սպանե՛ք։
Մոտիկ մի գաք, ես չե՛մ թողնի էնոնց զարկեք։
Ձենով Հովան ասաց.
— Հրողբե՛ր մեռնի քեզի, Դավիթ,
Զա՛րկ, հա՛տ մի ըսպանի, բռնենք զէնենք։
Դավիթ ասաց.— Հրողբեր, ջա՛նըմ,
Կապուկ տեղ պա՛պս էլ կը զարկի.
Տղամարդն է՛ն է, որ արձակի ու նո՛ր զարկի,
Չէ՞ որ էնոնք գերի են, հրողբեր,
Մարդ էլ գերին զարկի՞։
Դավիթ քացի մ’ տվեց, պատեր զամեն քանդեց։
Իր կապան հանեց, թալեց էրկինք վե՛ր, ասաց.
— Հոյ-հո՜յ... Ամեն գազաններ փախան։
Ասաց.— Գնացե՛ք, ձեզի համար ապրե՛ք։
Ինքն էլ էլավ էկավ սարի մեջ, ձորի մեջ,
Ման էկավ քարի տակ, ծառի՛ տակ,
Հա՛, ման էկավ, ասաց.
— Չըլնի՝ մեկ ջանավար քնուկ ըլնի — մե՛ղք է։

[էջ 190]

Գազաններ ամեն դուրս հանեց,
Էկավ քաղքըցոց ասաց.— Դե, գնացե՛ք,
Ով կըտրիճ է՝ իր համար թող զարնի։
Ով ինչ կտրիճ էր՝ գնաց, իրան որս արեց.
Ով ինչ անշնորհք էր՝ ետ մնաց։
Ամենն էլ ետ դարձան, էկան Ծովասար,
Դավիթ էլ գնաց, էրկու վիրու օչխար բռնեց,
Բերեց դրավ հավուզի մոտ,
Ինք մտավ հավուզ լողացավ, էլավ,
Օչխարներ զէնեցին աստծուն,
Իրանց համար կրակ կպցուցին,
Խորոված շինեցին, կերան, նստան էդտեղ։

5

Էն մարդեր ու Դավիթ մնացին չուր իրիկուն։
Իրիկուն էդա քաղքի մարդեր
Ամեն դարձան, էկան տուն։
Հովանն ասաց.— Դավիթ,
Էլիր, մենք է՛լ էրթանք տուն։
Դավիթն ասաց.— Հրողբեր,
Իմ հեր էստեղ շա՛տ է ման էկե,
Ես էս գիշեր տի մնամ էստեղ։
Ասաց.— Դա՛վիթ, մարդ գիշերներ դուրս չի՛ մն՛ա,
Գիշեր կ’էրթա իր տուն։
Տեսա՛ր, էդա քաղքի մարդեր ամեն գնացին։
Մենք էլ տէրթանք մեր տուն։
Ասաց.— Հրողբե՛ր, չէ, էս իմ հոր տեղրանքն է.
Գիշեր ես տի մնամ էստեղ։
Կ’ուզես՝ դուն գնա տուն։
Էլավ, ծառերու տակ պառկավ՝ քնի։
— Դավի՛թ, — ասաց Հովան, —
Որ դու կը մնաս՝ ես է՛լ կը մնամ։
Մընաց։ Իրիկուն Դավիթ շուտով քնավ։
Հովան նստեց, չէ՛ր իշխենա՝ քնի.
Էն իր միտ վե՛ ասաց.— Ինչպե՞ս անեմ,
Որ դադարի Դավիթ։
Բերեմ, էնոր փեշ դնեմ տակ իմ գլխին,
Որ գիշերով Դավիթ ինձ չը թողնի՝ չ’էլնի՝ էրթա։

[էջ 191]

Հովան Դավթի կապայի փեշ ժողվեց, քաշեց,
Գաղտուկ բերեց, դրավ տակ իր գլխին,
Քընավ։ Համա կը դադարի՞ Դավիթ...
Մընաց. էղավ գիշերվա կես։
Դավիթ զարթնավ քնից.
Էլավ, նստեց, իրիշկեց — ի՞նչ տեսավ.
Սարի գլուխ ճրա՛գ մի կը վառվի։
Տեսավ՝ լուս-կամար կանգներ է.
Ասաց.— էսա ի՞նչ ճրագ է.
Տեսնեմ՝ ի՞նչ մարդիկ են էնտեղ։
Ուզեց էլնի, տեսավ՝ կապայի փեշ
Հրողբեր իր գլխու տակ դրե, քնե։
«Ո՛վ տեր աստված,— ասաց,—
Թե իմ հրողբեր վե՛ր հանեմ,
Տ’ասի՝ Դավիթ վախեցավ։
Թե չը հանե՛մ՝ կապայի փեշ իր գլխու տակն է»։
Դավիթ հրողբոր վե՛ր հանեց, ասաց.
— Էնա լեռի գլոխ ի՞նչ կանաչ-կարմիր բոց կ’իջնի։
Հովան գիտե, որ Մհերի գերեզմանն է,
Ու լուս կէլնի գերեզմանից,
Համա զԴավիթ խաբեց, ասաց.
— Կըրակ կը կըպցնեն. հալբաթ հովիվ,
Կամ թե նախրո՛րդ է, գառնարա՛ծ...
Ես ի՞նչ գիտեմ՝ ո՞ր մեկըն է։
Դավիթ իր սրտի մեջ չը համոզվավ էդ խոսքերուն։
Էրկուսի քուն էլ տարավ, կող էլան, քնան։
Ձենով Հովան մեկ էլ Դավթի փեշ դրեց գլխու տակ,
Որ Դավիթ չերթա՝ էդ գերեզման նայի։
Մնաց, մեկ մ’էլ Դավիթ զարթնավ,
Տեսավ՝ սարի մոտ մարմար քա՛ր մի բացվե,
Էրկնուց լուս էնե վե՛ր էն բարին։
Էս դիր Դավիթ հրոդոոր ձեն չը տըվեց, ասաց.
— Թե դանակ հանեմ՝ կապայի փեշ կըտրեմ՝ ափսո՛ս է:
Ասաց.— Ջայնամ թե ափսոս է։
Զինք իր դանակ հանեց,
Դրեց՝ իր կապայի փեշ կտրեց,
Կապայի փեշ մնաց Հովանի գլխու տակ։
Դավիթ իրիշկեց էն կրակ, էլավ գնաց վեր։
Գնաց, տեսավ կո, գերեզմա՛ն մի կա էնտեղ
Կանաչ-կարմիր բոցն էդ գերեզմանե՛ն կէլնի։

[էջ 192]

Լուս կամար գերեզմանի վերան կանգնե։
Դավիթ գնաց մոտ, ձեռ էտու բոցին—ձեռ չ’էրեց։
Հո՛ղ թալեց վերան—չը հանգավ։
Նոր մեջ իր խելքին մտածեց.
«Է՛ն, ինչ Մարութա բարձր Աստվածածին կ’ասեն՝
Սա է»։ Զնետ-աղեդ էզար էնտեղ նշան,
Էլավ, իջավ հրողբոր մոտ։

6

Իջավ Դավիթ, տեսավ՝ հրողբեր հալա քնած։
Նստավ իր տեղ, կանչեց, ասաց.
— Հրողբեր, քո անուշ քնից վե՜ր էլի*,
Տո, հրողբե՛ր, մեռնե՛մ քեզ, հրողբեր,
Ես տեր չ’ունեմ, դու ինձ արա տերություն.
Տո, հրողբե՛ր, մեռնե՛մ քեզ, հրողբե՛ր,
Ես հե՛ր չ’ունեմ, դու ինձ արա հերություն.
Տո, հրողբե՛ր, մեռնե՛մ քեզ, հրողբե՛ր,
Ես մե՛ր չ’ունեմ, դու ինձ արա մերություն.
Տո, հրողբե՛ր, մեռնե՛մ քեզ, հրողբե՛ր,
Ես աղբե՛ր չ’ունեմ, դու ինձ արա աղբերություն։
Հրողբեր վե՛ր էլավ, ասաց.
— Ծո՛ւռ Դավիթ, էլ ի՞նչ է էղե։
Ասաց.— Հրողբեր, օրհնյա՜լ է բարերար աստված,
Խնամքը շա՛տ է աստծուն.
Մարմար քար հրեն բացվեր է.
Լուս կամար կապեր է մեջ Ծովասարին.
Էլի՛, էրթանք, քեզ նշանց տամ։

Դավիթ առավ զհրողբեր,
Բերեց վեր հոր գերեզմանին։
Գերեզման շանց տվեց, ասաց.— Էնի ի՞նչ է։
Ասաց.— Էնի քո հոր գերեզմա՛նն է։
Վանք էլ, որ քարուքանդ էղե՝
Քո հեր, Մհեր էտու շինել
Անունն էլ է՛ն էդի Մարութա բարձր Աստվածածին։
Համա ինչ որ քո հեր մեռավ՝
Մըսրա Մելիք էզար, հիմեն ավրեց, տարավ։

---------------------

* Երգ է:

[էջ 193]

Դավիթ էդ լսեց, դարձավ,
Էզար չոքեր գետին, գընաց.
Ձեռներ էզար գետին, համբուրեց.
Իր նետաղեղով էդա մարմար քարի բոլոր
Գիծ մի քաշեց, նշան արավ,
Լուսու ձևով խորանների կամար քաշեց,
Սեղանատեղ քաշեց, հիման տե՛ղ էլ քաշեց
Ասաց.— Էսա էսպե՛ս տի շինվի։
— Հրողբե՛ր, մեռնեմ քեզ, հրողբեր, ես քենե* կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—քար կտրո՛ղ, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—քար տաշո՛ղ, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—խիճ բերո՛ղ, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—ջուր կրո՛ղ, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—պատ շարո՛ղ, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—սվաղ անող, քենե կ’ուզեմ.
Հինգ հարիր—համար հազա՛ր—փայտ փորող, քենե կ’ուզեմ։
Թե որ չը շինե՛մ ես էս վանք՝
Իմ ուխտի տակ կը մեռնեմ.
Չուր վաղն իրիկուն էս ամեն պատրա՛ստ կ’ուզեմ,
Որ լո՛ւս տա՝ մեկէլ օր պատարագ մեջ մատուցվի։

Հրողբեր լա՛վ գիտեր,
Որ Դավթի խոսք մե՛կ էր – էրկու չէր անի։
Էդոր համար Հովան լսեց Դավթի խոսքեր, ասաց.
— Դավի՛թ, մենք տո՛ւն էրթանք, բանո՛ղ ճարենք։
Դավիթ ասաց.— Ես տի մնամ մարմար քարի մոտ,
Ես տուն չեմ իգա։ Դու շո՛ւտ գընա,
Ուստեք, բանողներ ճամփի, թող իգան,
Դու էլ էնոնց հետներ արի։
Ձենով Հովան ասաց.
— Ես էս լաճու խորհուրդ տի կատարեմ։
Ասաց.— Ո՛րդի,
Ես Ձենով Հովա՛նն եմ, ի՞նչ կը վախենաս,
Քառսուն ավուր ճամփա իմ ձեն կ’էրթա։
Իմ ձեն յոթ քաղաքի ուստա մարդիկ,
Հազար-հազար բանող մարդիկ տի լսեն, տի գան։
Վե՛ր, յոթ հատ վիրու ե՛զ զարկի,
Առնեմ, էրթամ քաղաք, պատի՛վ տամ քաղքըցոց.

-------------------------

* Երգ է:

[էջ 194]

Էն ժամանակ ուստեք ու բանողներ
Ամեն կը ժողովվեն,
Դուն էլ սրտիդ մուրազ կը կատարես–վանք կը շինվի։
Դավիթ էլավ, վեց վիրու եզ զարկեց.
Հովան եզներ շալակն առավ, գնաց քաղաք։

7

Առավոտուն Հովան էլավ, կանչեց ձենով.
— Ա՛խ, կը կանչե՛մ, թող գան*,
Ով իր աստված կը սիրե, թող գա.
Մարութա բարձր Աստվածածին տի շինենք, թող գա՛։
Ա՛խ, կը կանչե՛մ, թող գան,
Ա՛խ, կը կանչե՛մ, թող գան,
Ա՜խ, հի՛նգ հարի՜ր—համա՜ր հազար–քար կտրո՛ղ,
Ա՜խ, հի՛նգ հարի՜ր—համա՜ր հազա՛ր—քար տաշո՛ղ,
Ա՜խ, կը կանչե՛մ, թող գա՛ն,
Ա՜խ, կը կանչե՛մ, թող գա՛ն,
Ա՛խ, հի՛նգ հարի՛ր—համա՛ր հազա՛ր—խիճ բերո՜ղ,
Ա՛խ, հի՛նգ հարի՜ր—համա՜ր հազա՜ր–֊ջար կրո՛ղ,
Ա խ, կը կանչեմ, թոդ գա՛ն,
Ա՛խ, կը կանչեմ, թող գա՛ն,
Ա՜խ, հի՛նգ հարի՛ր—համար հազա՛ր—փայտ փորո՛ղ,
Ա՜խ, հի՛նգ հարի՛ր—համա՜ր հագա՛ր—պատ շարո՛ղ,
Ա՜խ, կը կանչեմ, թող գա՛ն,
Ա՜խ, կը կանչեմ, թող գա՛ն...
Հովանի ձեն չուր յոթ քաղաք լսան։
Էդ յոթ քաղքի բանողներ, ուստա մարդեր
Հազար-հազար թափվան,
Էլան, էկան Հովանի տուն։
Ձենով Հովանին պատիվ տվին, էլան, գնացին՝
Մարութա բարձր Աստվածածին շինեն։
Դավիթ էդ վախտ ի՞նչ է արե.
Գնացե, էնտեղ, ուր նետ-աղեղով
Էնա մարմար քարի բոլոր գիծ էր քաշե.
Գընացե՝ հիմ էր փորե, հիման քարեր բոլոր դրե,
Պա՛տ էլ մեկ մեջք բարձրացուցե։

------------------------------

* Երգ է:

[էջ 195]

Ձենով Հովան որ առավ ուստեք, էկավ,
Ուստեք կը տեսնան, կը զարմանան էնտեղ,
Էնպես ջոջ քարեր բերեր, դրեր է մեջ հիման
Որ ամեն բանողներ ժողվեն մեկտեղ՝
Չեն կարնա էն քարեր բերեն։

Ուստեք կը կանգնեն պատի վերա,
Դավիթ էն ջոջ քարեր ձեռ կը տա,
Կը վերցու, կը բերի, կը դնի իր տեղ։
Ոչ բանողներ կարնան էն քարեր բերեն,
Ոչ ուստեք կարնան վերցուն, դնեն տեղ։
Բանողներ էլ էնա պստիկ քարեր կը բերեն,
Ուստեք էդ պստիկ քարեր կը տան ջոջ քարերու բոլոր,
Բանողներ տիլ կը շինեն, կը տան ուստեքին,
Ուստեք տիլ կը զարկեն էդ քարերու բոլոր։
Չուր մութ կը տա գետին,
Էդ վանք կը գլխեն, կը լմնցուցեն,
Օրե՝ Մարութա բարձր Աստվածածին կը շինեն։

8

Էն գիշեր կը քնեն. Դավիթ կը տեսնա՝
Մարութա բարձր Աստվածածին կը գա էրազ, կ’ասի.
«Քո թուր քո մեջքեն քաշի,
«Իմ հիմ քո թրի վերա՛ ձգի,
«Օրե՛ մի կը շինես, կը թամամցես,
Պատարագ մեջ վանքիս կը մատուցես,
«Որ ես վեր իմ հիման կանգնեմ»։
Ուստեք տիլ կը զարկեն էդ քարերու բոլոր։
Դավիթ զարթնավ, տեսավ՝
Մարաթա բարձր Աստվածածին չըկա։
Քարն իր տեղն է գնացե,
Հողն իր տեղն է գնացե,
Ավազ, կավ ու ինչ որ պատրաստություն կար՛
Ամենն իր տե՛ղն է գնացե։
Էլավ Դավիթ, Հովանին ձեն տվավ,
Քեռի Թորոսին ձե՛ն տվավ, ասաց.
— Հրողբեր, Քեռի՛, ձեր անուշ քնից վե՛ր էլեք։
Մարութա բարձր Աստվածածին էսօր էկե ինձի էրազ.

[էջ 196]

Իմ մեջքնն իմ թուր տի քաշեմ՝
Վանքի հիմ իմ թրին տի դնեմ.
Վանք տի շինե՛մ, տի թամամեմ։
Պատարագ մեջ տի մատուցեմ։
Հովան շա՛տ զարմացավ, համա ասաց.— Դավիթ,
Ես Ձենով Հովա՛նն եմ. լուսուն մեկ էլ կէլնեմ,
Մեկ է՛լ բանող կը բերեմ քեզ համար, մեկ է՛լ շինեն։
Առավոտուն կէլնի Հովան, նորեն կը բոռա,
Հազար-հազար բանող, ուստա նորեն կը գան։
Կը գան, կը տեսնեն Դավիթ էլ հետ
Էնպես ջոջ քարեր բերե, դրեր է մեջ հիման,
Իր մեջքեն թուր քաշե՝ խրեր է մեջ հիման։
Քարեր, բաներ հելըստա կ’անեն,
Մինչ մութ կը տա գետին, կը շինեն, կ’ավարտեն։
Իրիկուն Դավիթ կ’ասի.— Հերահոտ հրողբեր,
Էդա վարպետներու վարձ տո՛ւր,
Էդա բանողների վարձն է՛լ տուր...
Առանց վարձ մի՛ թող։
Հովան կը գնա կը բերի էրկու-իրեք բեռ ոսկի,
Կը բերի, Մարութա բարձր Աստվածածնա դուռ,
Էդտեղ ամեն մարդու մեկ ոսկի կը տա,
Մարդիկ կ’էրթան իրենց տուն։
Դավիթ Ձենով Հովանին կը դառնա, կ’ասի.
— Հրողբեր, մեռնե՛մ քեզ, հրողբեր*,
Ինձ քենե պետք են քառսուն էպիսկոպոս,
Ինձ քենե պետք են քառսուն վարդապետ,
Ինձ քենե պետք են քառսուն ավագ սարկավագ,
Ինձ քենե պետք են քառսուն սարկավագ,
Ինձ քենե պետք են քառսուն լուսարար,
Որ վանք լուս տան, շաբաթ պատարագ մատուցենք։
Էլավ Հովան կանչեց.
Վարդապետներ էկան, լուս տվին,
Շաբաթ պատարագ մատուցեցին։

Դավթի քեֆ էնքան էկա՛վ էկեղեցու վերա՝
Որ գնաց, Չարբահար Քամին բերեց,
Վանքի դռան հետև դրեց պահեցող։
Օրեն մեկ տիկ մեղր, մեկ տիկ կարագ

--------------------------------

* Երգ է:

[էջ 197]

Չարբահար Քամու կերակուրն էր։
Թամբահ արավ Դավիթ Չարբահար Քամուն, ասաց.
— Ավեր մարդ — որ կը գա՝ դուռ վերան չը բանաս.
Որ ուխտավոր կը գա, շիվար-մարդեր կը գան՝
Դուռ բաց արեք, կերակրեցեք։

Մնացին էնտեղ չուրի առավոտուն։
Առավոտուն էլան, Դավիթ աչքեց, տեսավ՝
Մեջ Սասունա, մեջ Մարութա սարի գե՛տ մի կ’անցնի.
Դավիթ ասաց. — Պետք է էսա գետին կամուրջ շինվի։
Թե չէ՝ մարդիկ տի գան, տի ընկնեն գետ։
Բերին՝ կամուրջի հիմ թալեն՝
Ամա թալած քարեր ջուր կը տաներ՝
Հիմ չէր բռնի։ Էն ժամանակ էլավ Դավիթ՝
Սարից է՛ն տեսակ ջոջ քարեր գլորեց տակ,
Որ ամեն քար քանց ջոջ տո՛ւն մի։
Էդ ջոջ քարեր կամրջի չորս հիմե՛ր թալին,
Քիչ ետ՝ կամուրջ կապին, պրծան։
Էդ քարերաց վերա ուրիշ քարեր շարին,
Էնպես լեն էր էն կամուրջ,
Որ էրկո՛ւ սել կուշտ կշտի կ’անցնեին։
Էն կամրջի անունն մնաց Դավթի կամուրջ։
Քանի մի օր հետո՛ Դավիթ ու հրողբեր Հովան
Իջան Սասուն՝ աչքե անցնեն,
Թե ի՞նչ էր Սասնա տեղ էլե, դարձե։

10

Խաբար հասավ Մրսրա Մելիքին,
Թե՝ «Դավիթ գնացե Ծովասար ավրե,
Ամեն բռնավոր գազաններ թողե,
Պարիսպ փլցուցե ա Մսւրութա վանք շիներ է տվե։
Մըսրա Մելիքի հերս էլավ.
Իր նախանձ սիրտ չը հովացավ.
Էլավ, կանչեց իր Խոլբաշան, ասաց.
— Ես տի էլնեմ, հեծե՛լ առնեմ, էրթամ,

[էջ 198]

Վանք Մարութան թալնեմ բերեմ։
Էդ Խոլբաշին ասաց.— Թագավոր ապրած կենա,
Դու հեծելներ ինչի՞ առնես.
Մենք հինգ հարիր հոգի հեծել`
Կէրթանք էն Ծովասար, վըրաններ կը զարկենք,
Էն վանք կը թալնենք, կը բերե՜նք,
Դավթին էլ կը սպանենք,
Ականջներ կը կտրենք, կը բերե՜նք։
Մելիք ասաց.— Դու էդպես բան անես՝
Քաղա՛ք մի կը տամ քեզ նվե՛ր։
Պատրաստությունդ տե՛ս, դու Ծովասար կ’էրթաս.
Մարութա բարձր Աստվածածին թալնես, ավրես ու գաս
Դավթին էլ տի սպանես, իր ականջներ բերես։

11

Էդ Խոլբաշին հինգ հարիր ձիավոր առավ, էկավ.
Չէր իշխենա գա Սասնա քաղաքի վերան։
Էկավ, էլավ Մարութա բարձր Աստվածածին։
Չարբահար Քամին էլավ դուրս, իրիշկեց, տեսավ՝
Քանի մի հարիր ձիավոր մեջ դաշտին կը գա։
Ասաց.— Թե ասեմ էսիկ զամեն ուխտավո՜ր են՝
Ուխտավոր զամեն ձիավոր չի՛ ըլնի.
Մա՛ս մի ձիավոր, մա՛ս մի ոտավոր տըլնի.
Ես ասեմ էսիկ ավե՛ր մարդ են, ավազա՛կ են.
Ես տ’էլնեմ, դուռ դարբաս զարկեմ,
Իմ մեջք տամ դարբասի առաջ։
Թե ուխտավոր էլավ՝ դուռ տի բանամ, գան ներս.
Թե ավե՛ր մարդ էլան, զաթի դուռ չե՛մ բանա,
Թող էլնեն, էրթան։
Ու Չարբահար Քամին էլավ իր մեջք տվեց դռան։
Խոլբաշին հի՛նգ հարիր ձիավորով էկավ,
Էկան, մեռա՛ն, կտրա՛ն, չը կարցան դուռ բացեն։
Խելքով մա՛րդ մի կար մեջ զորքին, ասաց.
— Բերեք նապաստա՛կ մի զարկենք, շոր մի,
Դավթի շորի տեսակ, թաթխենք մեջ արունին,
Էդ շոր զարկենք մզրախի ծեր,
Ու պարիսպ վե՛ թալենք տակ, ասենք.
«Չարբահա՛ր Քամի, մենք քո տեր սպանե՛ր ենք,
Դու ո՞րտեղ տի մնաս, ի՞նչ տ’անես»։
Որ տեսնա Դավթի շորեր,

[էջ 199]

Դարբասներ տի բանա, մենք տ’էրթանք ներս։
Բերին էդ շոր, թալին պարիսպ վե՛ տակ։
Չարբահար Քամին տեսավ շորեր, ասաց.
— Էս Դավթի հագուստն է։
Բո՛ւռ մի մոխիր գցեց իր գլուխ,
Համա դուռ բաց չարավ.
Ինչ արի՜ն-չ’արին, դուռ բաց չարավ։

Խոլբաշին գնաց վանքի պարսպի մոտ,
Մեկ է՛լ կանչեց, ասաց.
— Միաբաննե՜ր, վարդապետնե՛ր, դուռ բացե՜ք։
Ասաց.— Անիրավնե՛ր, ձեր տեր զէներ եմ.
Դուք դո՞ր կը մնաք՝ դուռ չեք բանա դեմ ինձ։
Մենք գնացինք Սասնա Դավիթ ըսպանեցինք.
Էլ ձեր հույս մեռա՛վ։
Կուզե՞ք դուռ բացեք, կուզե՞ք մի բանաք,
Չուր սև կուպր կը սիպտակի։
Էսա բան որ լսին վարդապետներ՝
Իրենք իրենց ասին. «Սասնա քաղաք ավերեր են,
Մեր տեր ըսպաներ են,
Էլ ինչպե՞ս մենք մնանք վեր աշխարհին»...
Գիշեր, Չարբահար Քամու քնած պահին,
Էնոնք ահու էլան, վանքի պարսպի դուռ բացին..
Չարբահար Քամին զարթնավ քնուց,
Էտո՛ւ վեր իր գլխուն, դռներ էթող բաց,
Փախավ գնա՛ց, գնաց սար վե՛ր։
Խոլբաշին զորքով մտավ վանք,
Վանքի դուռ բռնեց, ինք կանգնեց դռան,
Էդա հինգ հարիր ջան մտցըրեց ներս.
Թալանեցին, թախթըփեցին,
Կտրեցին քառսուն վարդապետ մեջ խորանին,
Կտրեցին քառսուն ավագ սարկավագ մեջ սենեկին,
Կտրեցին քառսուն լուսարար
Ու քառսունեն մեկ պակաս սարկավագ.
Էն մեկ թաքնվավ սպանվածներու լեշերու տակ։
Խոլբաշա զորքեր որ գնացին,
Էն էլավ լեշերու տակեն,
Առավ սարկավագի մի շապիկ,
Թաթխեց սպանվածներու արնով,
Հավար տարավ Սասուն, Դավթին։

[էջ 200]

13

Սարկավագ էկավ, հասավ Սասուն։
Էկավ Ձենով Հովանի սենեկ։
Տեսավ՝ Դավիթ նստե, Դավթի քեֆ հասեր է.
Սագեր արե խորոված՝ դրե փլավի վերա,
Յոթ տարվա նռան գինին խմե,
Ոտ թալե վեր ոտուն, ազապ լաճերու,
Ազապ աղջիկներու հետ կեր ու խում կ’անի։
Սարկավագ էկավ, էդոր դիմաց կանգնավ։
Ձենով Հովան ասաց.— Էդ ի՞նչ է էղե։
Սարկավագ ասաց.— Մեր վանք թալնեցին.
Դավիթ ծուռ է—էկե նստե, քե՞ֆ կ’անի։
Ձենով Հովան սիլա՛ մի զարկեց սարկավագին:
Դավիթ էն կողմեն ասաց.
— Հրողբեր, ինչի՞ սարկավագին տփիր։
Ասաց.— Սարկավագ կ’ասի՝ Դավիթ ծո՛ւռ է,
Էկե, նստե, էստեղ քե՛ֆ կ’անի։
Դավիթ կանչեց սարկավագին, ասաց.
— Տեսնե՛մ, արի էստեղ, ի՞նչ կ’ասես.
Էն ի՞նչ է պակաս իմ վանքին.
Խո՞ւնկն է պակաս, ձե՞թն է պակաս, ինչի՞ էկար,
Շուտ ա՛ռ, գընա՛, քո ժամուն հասի՛ր։
— Դավի՛թ,— ասաց էդ սարկավագ,—
Սպանեցին քառսուն էպիսկոպոս*
Սպանեցին քառսուն վարդապետ,
Սպանեցին քառսուն ավագ սարկավագ,
Սպանեցին քառսուն լուսարար,
Սպանեցին քառսուն՝ մեկ պակաս՝ սարկավագ,
Վանք պլոկեցին, թալնեցին, առա՛ն, գընացին։
— Է՜,— ասաց Դավիթ,— ինչի՞ գլուխ կը ցավցնես։
Դարձավ Հովանին ասաց.— Հրո՛ղբեր,
Սարկավագն էկեր է. խո՞ւնկն է պակաս,
Ձե՞թն է պակաս, մո՞մն է պակաս,
Տո՛ւր թող էրթա։
Սարկավագ մնաց շվար։
Չի կարնա հասկացնի Դավթին։

Դավիթ որ էտենց ասաց, չը հասկացավ,
Սարկավագ արնոտ շապիկ տվեց առաջ, ասաց.

------------------------

* Երգ է:

[էջ 201]

— Աստված քո տուն ավրի,
Ո՞ւր են քո էպիսկոպոսներ,
Ո՞ւր են քո վարդապետներ,
Ո՞ւր են քո ավագ սարկավագներ...
Դավիթ՝ որ տեսավ արնոտ շապիկ,
Գինին գլխից անցավ, ասաց.— Տըղա՛,
Էդա ի՞նչ է, ի՞նչ է եղեր։
— Դավիթ, մեռնեմ ես քեզ,— ասաց*,—
Սպանեցին քառսուն էպիսկոպոս,
Սպանեցին քառսուն վարդապետ,
Սպանեցին քառսուն ավագ սարկավագ,
Սպանեցին քառսուն լուսարար,
Սպանեցին քառսուն՝ մեկ պակաս՝ սարկավագ։
Վանք պլոկեցին, թալնեցին, առան, գնացին։
— Ո՜ւըհ,— ասաց,— վանք թալնա՞ծ,
Վարդապետներ սպանա՞ծ.
Դու էդպե՞ս կ’ասես, սարկավագ, ո՞վ էր, ո՞վ չէր։
Սարկավագն ասաց.— Խոլբաշին էր՝
Հինգ հարիր ձիավորով։
Ամեն ըսպանեց, ես էլ հազիվ փախա։
— Սարկավա՛գ,— ասաց Դավիթ,—
Էնոնք շո՞ւտ են գացած, թե նոր։
Ասաց.– էնոնք էնտե՛ղ են գացած,
Կո, ես էստե՛ղ էկա։
Դավիթ էլավ կայնեց, ասաց.
— Ազա՜պ լաճեր, ազապ աղջկե՜րք, կերե՛ք, խմե՞ք,
Ձեր քե՛ֆն արեք... Ես գնացի...

14

Իսկուն Դավիթ էլավ վագեց, մտավ Պառավու տուն։
Ասաց.— Պառավ, ես ո՞րտեղով էրթամ —
Էդ Խոլբաշու առջն բռնեմ.
Էն իմ վանք թալաներ, տարեր է։
Պառավ նշանց տվեց ճամփան, ասաց.
— Կ’էրթաս էն Բաթմանա գետի վերան, կամրջի մոտ։
Էդ Խոլբաշին ո՜ւր էլ էրթա,
Տի գա, էդ տեղեն տանցնի։

----------------------------

* Երգ է:

[էջ 202]

Դավիթ իրա ոտքեր չըլտեց,
Իրա թևքեր վե՛ր էտու,
Գնաց, բարդի ծառ մի քաշեց,
Իր ձեռ քսեց վերան,
Չլուտկացուց, դրեց թևին, գնաց։
Գնաց՝ էդա ջոջ քարի տակ կայնեց։
Խելի ժամանակ կայնեց, նայե՜ց, նայե՜ց...
Դըռդըռոց մի, ձա՛յն մի չի՛ գա։
Ասաց.— Վա՜յ թե անցած ըլնեն։
Մեկ էլ՝ լսեց, որ Խոլբաշին կ’ասի.
— Դավթի հե՛ր անիծեցինք,
Համ վա՛նք թալնեցինք,
Համ քառսո՛ւն վարդապետ, սարկավագ կտրեցինք։
Դե՛հ, թող գա, իմ առջև առնի՛։
Դավիթ իսկուն կանչեց.
— Խոլբաշի, դու դո՞ր տի փախչես։
Խոլբաշին հետև աչկեց, տեսավ՝
Դավիթ բարդու ծառ մի քաշե զորքերու մեջ
Կը փարատի, ու կամրջի վերան
Մեկ է՛ս կողմեն շուռ կը տա ջուր,
Մեկ է՛ն կողմեն շուռ կը տա ջուր։
Էնոր գորքեր ամմեն ջարդեց, էնոնք սպանեց,
Մնացած էլ լցեց գետ, էնոնք էլ խեղդեց։
Իրիշկեց՝ մարդ չի՛ մնացե. տեսավ՝
Խոլբաշին իրեն ձիով անցե գետի էն երես։
Ասաց.— Ձիո՛ւ տեր, ես կարնամ գամ քեզ ըսպանեմ,
Համա ես քեզ չե՛մ ըսպանի.
Դու գնա, Մելքին բարո՛վ արա,
Ասա՝ դեռ Սասուն չի՛ մեռե.
Մեկ էլ թող էսպես բան չանի՛.
Ավեր բանից ինչ կը դառնա։
Է՛, Խոլբաշին կիշխենա՞, դառնա՝ պատասխա՛ն տա.
Կը զարկի ձիուն, կը փախնի։
Դավիթ կէլնի կը դառնա Սասնա քաղաք։

[էջ 203]

ԴԱՎԻԹԸ ՊԱՏՈՒՀԱՍՈՒՄ է ՄԸՍՐԱ ՄԵԼԻՔԻ ՀԱՐԿԱՀԱՆՆԵՐԻՆ

1

Խաբար գնաց, հասավ Մըսըր։
Գընացին Մըսրա Մելիքին ասին.
— Մելիք, ի՞նչ կ’անես.
Էն Սասունցի Ծուռ քո զորքեր ջարդեց...

Մըսրա Մելիք մեջլի՛ս հավաքեց.
Խելացի մարդեր՝ ինչքան կար, ժողվեց,
Խորհուրդ հարցրեց՝ ճամփան շանց տան՝
Դավթի կյանք էրկրի էրեսից վերցուն։
Մեջ մեջլիսին Կոզբադին անունով
Կտրիճ փահլևան մի կար, էն ասաց.
— Թագավո՛ր ապրած կենա, վայել չե՛մ տեսնի՝
Դու էրթաս վեր գյավուրի՛ն։
Դու ինձ հազար փահլևան տաս՝
Տ’էրթամ, Սասնա քաղաք թալնեմ, բերեմ քեզի.
Քառսուն էրկեն կնիկ բերեմ՝ ուղտեր բառնան,
Քառսուն կոլոտ կնիկ բերեմ՝ էրկանք աղան,
Քառսուն ազապ աղջիկ բերեմ քեզ արմաղա՛ն։
Քառսուն արջառ, քառսուն էրինջ,
Քառսուն ուղտու բեռով արծաթ,
Քառսուն ուղտու բեռով ոսկի՛ բերեմ—քե խա՛րջ,
Սասուն անեմ առ ու թալան։
ԶԴավիթ էլ սպանեմ, գլուխ բերեմ քեզի։
Մելիք ասաց.— Քաջ Կոզբադին,

[էջ 204]

Էդ իրավունք տվի՛ քո ձեռ։
Կ’էլնես կ’էրթաս Սասնա վերան։
Կը բերես մեր յոթ տարվա խարջ.
Քառսուն էրկեն կնիկ՝ մեզի ուղտեր բառնան,
Քառսուն կոլոտ կնիկ՝ մեզի էրկանք աղան,
Քառսուն կույս աղջիկ մեզի՝ արմաղա՛ն—
Արջառ ու էրինջ, ոսկի ու արծաթ,
Մեկ էլ Դավթի գլուխ։
Կոզբադին Մելիքին ասաց.
- Մե՛լիք, դու ի՞նչ տի տաս ինձի։
Ասաց.— Թե դու էդպե՛ս արիր,
Իմ կես թագավորություն կը տամ քեզի։
Կոզբադին կ’էլնի, հազար կտրիճ մարդեր կը ջոկի,
Կ’առնի, որ էրթա Սասնա վերան։

2

Բադին, Կոզբադին, Սուդին, Չարխադին
Ու Մելքի տված զորք ու զորական ընկան ճանապարհ.
Մըսրա քաղքի կընկտիք
Երբ որ տեսան էնոնց,
Պար բռնեցին, ասին.

«Բարո՛վ Բադին ու Չարխադին*,
Էդ ո՞ւր կ’էրթաք էդպես վազան,
Էյ Կոզբադին, է՜յ դու Սուդին,
Որ դարձեր եք էդպես զազան...»։
Կոզբադին վերցուց, էդ կընկտոցն ասաց.
— Մտեք տուն, արեք շիվան*,
Էլեք դուրս, արեք դիվան.
Կերթանք Սասան առ ու թալան.
Կարմիր եզներ բերենք լծան,
Սիրուն կովեր բերենք կըթան,
Որ դուք անեք եղ ու չորթան։
Կընկտոցից մեկ դարձավ ասաց.
— Սասնա ծռե՞ր... թե ես գիտե՛մ՝
Էդ ձեր ուզած թե՛ տան, թե տան։

----------------------

* Երգ է:

[էջ 205]

3

Կոզբադին իր զորքով գնաց,
Գնաց ու Սասնա մոտկացավ.
Մեջ դաշտին վրաններ զարկեց,
Քառսուն մարդեր ջոկեց զորքից,
Էդ քառսուն մարդ ու քառսուն ուղտ առավ,
Գնաց Հովանի մոտ,
Որ յոթ տարվա հարկ հավաքի։
Ասաց.— Մելիք ճամփե՛ր է մեզ,
Որ յոթ տարվա ձեր հարկ տանենք։

Հովան էդ բան լսեց, — Դավթից կը վախենար,— 
Կանչեց ասաց.— Դա՛վիթ,
Էսօր իմ սիրտ վիրու օչխարի մի՛ս կ’ուզի.
Գընա՛, օչխար մի զարկ, բե՜ր, ես ուտեմ։
ԶԴավիթ խաբեց ու ճամփեց սար,
Որ Դավիթ խաբար չ’աներ, թե խարջ կը տան։
Դավիթ էլավ գնաց սար։
Վերգոն ու Կոզբադին կ’էրթան,
Քառսուն աղջիկ կը ժողովեն,
Կը լցնեն մեկ մարագ,
Քառսուն էրկեն կընիկ կը ժողովեն,
Կը լցնեն մեկ մարագ,
Քառսուն կարճ կընիկ կը ժողովեն,
Կը լցնեն մեկ մարագ,
Պառվու աղջիկն էլ կը տանեն։
Կը տանեն արջառներ, կը տանեն էրինջ,
Կը տանեն եզներ, կը տանեն կովեր,
Կը փակեն մեջ մարագներուն։
Սուդին, Չարխադին, Բադին, Կոզբազին
Կը գան, կը մտնեն ոսկու զարզամբին.
Կը գան, քուրսու վերան կը բազմեն.
Վերգոն էլ կ’էլնի որ ոսկին չափի,
Մըսրա Մեյքի ջվալներ լցնի։
Էդ վախտ Մըսրա զորք կը մտնի Սասուն քաղաք,
Թալան-թուլան կ’անի։
Կնիկ ու ապրանք կը տանի։

[էջ 206]

4

Դավիթ սար-ձոր ընկած՝ իր որս կ’աներ։
Սարեն իջավ Դավիթ՝
Իր նիզակին վերա օչխար տնկած։
Էկավ, մտավ Սասուն,
Իր ձեռ էտու, ժանգոտ շեղբիկ մ’առեց իր ձեռ,
Գնաց Պառվա շաղգամի մարգ,
Շաղգամ քաղեց, շեղբկով մաքրեց,
Ու շաղգամ ուտելեն մտավ քաղաք.
Մտավ քաղաք, էկավ տեսավ՝ ինչ,—
Ամեն օր որ կը գար, կը տեսներ՝
Ասե՛լ, խոսե՛լ, ծիծա՛ղ, ուրախությո՜ւն.
Էս օ՛ր որ էկավ, տեսավ՝
Ինչ որ քաղքի վերան հո՛ղ մաղես,
Քաղաքն ինչ լա՜լ, գոռա՜լ, ծեծկուք,
Մեր ու մանուկ ուրացեր են.
Տեսավ Պառավ, ձեռները ծոց դրած՝
Կը լա՜ կը մռմռա՜, կ’էրթա, կը գա, կասի
— Ավե՛ր, ավերվիս Սասուն,
Մեկ թաք աղջիկ ունեի՝ էն էլ գերի՛ գընաց Մըսըր։
Էդ ձեն ընկավ Դավթի ականջ.
Դավիթ էլավ, ասաց.— Պա՛ռավ,
Էդ ի՞նչ է, էդ ի՞նչ խաբար է։
Ասաց.— Գրող-մահ քեզ տանի, Դավիթ,
Սասունա ծո՛ւռ, շաղգամակեր,
Թող դարդակվի քո թամք։
Դավիթ ասաց.— Ինչի՞ համար ինձ կ’անիծես,
Ի՞նչ եմ արե, Պառավ։
Պառավ ասաց.— Ապա էն թաղթ նստող ո՞րն է։
Ասաց.— Իմ հրողբեր Վերգոն է.
Նանե, ինչի՞ ինձ կանիծես։
Պառավ ասաց.— Հալա դեռ չանիծե՜մ,
Մենք ի՜նչ նեղությունով, ի՜նչ տանջանքով
Մեծացուցինք մեր աղջիկներ,
Հիմիկ Վերգոն մեր աղջիկներ ժողվե,
Լցե էն մարագներ,
Որ տա, տանեն Մըսրա Մելքին։
Գընա, տե՛ս, Կոզբադին էկե՝
Քո հրողբոր մոտեն խարջ կը տանի՝
Մենք էդոնց խարջ տվո՞ղն ենք, ի՞նչ։

[էջ 207]

Դավիթ ասաց.— Պառա՛վ, Պառա՛վ,
Կոզբադին ո՞վ է, ի՞նչ խարջ է։
Պառավ ասաց.— Հը՛, Կոզբադին ո՞վ է...
Կոզբադնին Մելիքն է ճամփե.
Քառսուն կարճլիկ կընիկ տանի*,
Քառսուն էրկեն կընիկ տանի,
Քառսուն ագապ աղջի՛կ տանի։
Կովեր տանի, եզնե՛ր տանի,
Քառսուն ուղտի բեռնով ոսկի՛, արծա՛թ տանի;
Աղջիկ, կընկտիք, ամեն տարե,
Իրեք մեծ մարագներ արե,
Հիմիկ էլ ոսկի՛ն կը չափեն։

Դավիթ շատ բարկացավ,
Ամուր բռնեց Պառավու ձեռ, ասաց.
— Պառավ, էդա բաներ ո՞ր տեղն է,
Արի, էրթանք, ինձ նշանց տուր։

Պառավ Դավթին բերեց, նշանց տվեց գոմեր,
Ուր կարճ կընկտիք, էրկեն կընկտիք,
Ազապ աղջիկ լցուկ էին։
Դավիթ իրեք գոմի դռներ կոտրեց,
Դռներ բացեց, կընկտիք, աղջիկներ դուրս հանեց,
Ասաց.— Իմ մերե՜ր, իմ քուրե՜ր,
Դուրս էլեք, գնացեք ձեր տներ,
Գնացեք, ձեզ համար աղոթք արեք,
Ես կ’էրթամ ձեր չար կը տանեմ։
Դավիթ գնաց, արջառներու, կովերու դուռ էլ բացեց,
Ասաց.— Աստծու անասուններ,
Գնացեք ձեր տիրու դուռ։
Ապա Դավիթ Պառավու ձեռ քաշեց, ասաց.— Պառավ,
Արի՛ ոսկու զարզամբա տեղ նշա՛նց տուր ինձ։
Ո՞ր տեղն է՝ կը չափեն ոսկին։
Պառավ բերեց, էսապես. հեռու կայնեց.
— Դավի՛թ, — ասաց, — իմ ձեռ թո ղ,
Որ չը թողնես, չեմ ասի։
Դավիթ Պառավու ձեռ թողեց,
Պառավ ասաց.– Դե՛հ, ահա՛, տե՛ս, էնա՛ է, տես։
Ու խազնի դուռ նշանց էտու։

-------------------------

* Երգ է:

5

Դավիթ էլավ, գնաց,
Տեսավ քառսուն փահլևաններ
Խազնի դռան, թրեր հանե՝
Կես մեկ կողմեն, կես էն մեկէ՛լ՝ նստե։
Էնոնց բարև էտու, հարցուց.
- Տեսնես իմ հրողբեր էդ ի՞նչ կանի։
Ջուաբ տվին, թե ի՞նչ կը հարցուցես։
Ասաց.– Էրթամ էնոր օգնեմ։ Նե՛ղն է։
Փահլևաններ ասին.
- Էն ի՞նչ արեց, որ դու ի՞նչ անես։
Էս խոսքի վերան Դավիթ բարկացավ.
Վիրու օչխար դրավ գետին,
Բռնեց էն քառսունի վիզն էլ քաշեց,
Ինչպես մարդ հավու մի վիզ դուրս քաշի...
Էլ ետ վիրու օչխարն առավ իր թև,
Մտավ զարզամբին։
Դավիթ մտավ ոսկու զարզամբին,
Տեսավ՝ ոսկին գետնի վերան դիզած.
Տեսավ՝ Հովան ջվալների բերան բռնե,
Վերգոն էլ կոտ առե,
Կոտով ոսկի կը չափի՜, կը տա՛,
Կը լցնե՜ն, կը չափե՛ն, կը լցնե՜ն, կը չափե՛ն,
Կը դարդակեն, Մըսրա բեռնե՛ր կը լցնեն.
Հրողբերներ էնպես են քրտընե,
Կը լողան մեջ քրտընքին։
Դավիթ աչքեց տեսավ՝
Քուրսու բոլոր նստեր են.
Մեկտեղ Բադին, մեկ՝ Կոզբադին,
Մեկ՝ Չարխադին, մեկէլ՝ Սուդին։
Կոզբադին մեկ մեկ թիզ պռնգներ ունի,
Սուր-սուր ցըցված բեղեր ունի,
Որ մարդ տեսնի՝ կը սարսափի։
Էդ Կոզբադին նստե էնտեղ,
Որ հրողբեր ոսկին չափեր՝ կ’ասեր՝ «էրկու–ո՜ւ»
Կոզբադին կ’ասեր - «մե՜-ե՜կ»։

Բարկութենեն արյուն լցվավ Դավթի աչքեր։
Հովան տեսավ՝ Դավիթ էկավ,

[էջ 209]

— Համա խեղճ Վերգոն չը տեսավ։
Մեկ էլ Դավիթ էնենց բոռաց Վերգոյի վերա,
Վերգոն էնենց վախցավ, որ լավոտեց։
Իրիշկեց՝ Դավիթ գլխու վերև կայնուկ է,
Ասաց.— Դա՛վիթ, մա՛հ քեզ տանի.
Դիր մի քո հե՛ր բոռաց—ես վախեցա։
Դիր մ’էլ էդպես դու բոռացիր։
Դավիթ դարձավ Ձենով Հովանին, ասաց.
— Հրողբեր, էդա ի՞նչ է կ’անեք։
Ասաց.— Ծո՛ւռ Դավիթ, քո թևի կեղտե՛ր կը սրբենք։
— Ա՛յ հրողբեր, իմ թևին կեղտ ո՞ւր է,
Չէ՞ս տեսնա, որ չը կա, բա՛ն էլ չը կա։
Հովան ասաց.— Տե՛ս, հա՛ն, քո թևի վերան։
Դավիթ օչխար թևեն թալեց էն վերի տեղ,
Էկավ մոտ հրողբրանց։
Կամաց Վերգոյի ձեռ բռնեց, ասաց.
— Հրողբեր Վերգո, հրողբեր Հովան,
Դուք շա՛տ եք ծերացե,
Դուք չեք կարնա Սասնու ոսկին չափեք,
Տվեք, ես տի չափեմ, լցնեմ Մըսրա բեռներ.
Մելիք որ խարջ կ’ուզե,
Մելիքի խարաջ ե՛ս տի տամ։
Էդա փահլևաններ ասին.— Ջանըմ.
Դե, էդա ճիժ թող դեն, քո գո՛րծ արա։
Դավիթ ասաց.— Չէ՛, աստվա՛ծ գիտե, ե՛ս տի չափեմ։
Ձենով Հովան ասաց.— Դավիթ, գնա՛ քո բանին,
Քեզ բան չը կա՛ էսա գործին։
— Չէ՛,— ասաց,— ես չե՛մ էրթա, տո՛ւր։
Ու ձեռ էթալ, հրողբոր ձեռեն կոտ խլեց,
Կոտ կործեց վեր բերնին, ասաց.
— Հրողբեր, լից, լից, ոսկի՛ լից։
Հրողբեր մեկ թիակ ոսկի լցեց չափի ոռք,
Դավիթ փետ էտու վերան, թափեց,
Դատարկ կոտ վերուց իր ձեռ,
Շրջեց ջվալի մեջ, ասաց.— Էսա մե՜կ-էրկո՜ւ...
Կոզբադին չը դիմացավ, բոռաց, ասաց.
— Տո, ծո՛ւռ, էդ ի՞նչ է կ’անես։
Գնա, տեղդ նստի, կէլնեմ գլուխդ կը թռցում։
Բոռաց ասաց.— Ձենով Հովան, խաղա՛լի՞ք ենք.
Դու էդա ճիժ բերեր ես, որ ծիծաղա վեր մեզ։

[էջ 210]

Կը տաս՝ տո՛ւր յոթ տարվա մեր խարջ.
Թե չե՛ս իտա, կ’էրթամ Մըսրա Մելքին կ’ասեմ,
Կը գա Սասնա քաղաք կ’ավերի, տանի։
Դավիթ հերսոտավ, էլավ, կանգնավ,
Էսպես, վիզ ծռելով՝ մեկ մ’էլ Կոզբադնի կողմ աչքեց,
Կոտ վերցուց, ասաց,
— Յա՜ հացն ու գինին, տեր կենդանին,
Մարութա բարձր Աստվածածի՜ն։
Ասաց, կոտ զարկեց Կոզբադնի գլխուն։
Կոզբադին իր գլուխ կոռեց, բարձր կպավ.
Թե Կոզբադին գլուխ չր կոռեր,
Վիզ կը կտրեր, գլուխ կ’էրթար։
Կոզբադին շուտ մի էլավ՝ փախնի։
Դավիթ ընկավ հետև, Կոզբադին բռնեց,
Էնոր շրթունքներ կտրեց,
Էնոր ատամներ քաշեց, շարեց ճակատ,
Բերեց, դրեց ձիու վերան,
Ոտքեր ձիու փորի տակ կապեց, ասաց.
— Դե, գնա, թագավորիդ բարև արա, ասա.
Էն Մհերի տղա Դավիթն էդպես արեց.
Մեկ էլ չը գա՝ Սասնա կընիկ, աղջիկ տանի՜.
Սասնա տուն դեռ չի՛ ավերվե՛,
Որ դուք էկե մեզեն խարջ ու խարաջ կ’ուզեք։
Մըսրա գավառ իրեն, Սասնա գավառ մեզի։
Թե չէ՝ ինչ իրմեն կը գա, թող չը խնայի։

6

Էլան քոռ ու փոշման Բադին, Կոզբադին,
Սուդին, Չարխադին, իրենց զորք թողին
Փախան Մըսրա էրկիր։
Կոզբադնի զորքեր էլ իրենց ավար քշե,
Հաներ էին Սասնա սինորեն դուս, կը տանեին։

Դավիթ էլավ, հեծավ իր ձին,
Քըշեց Կոզբադնի զորքերի առաջ, կանչեց, ասաց.
— Էս մարդիկ ո՞ւր կը տանեք,
Էս թալան ո՞ւր կը տանեք։
Թողեք, գընացեք, քանի շո՛ւտ է.

[էջ 211]

Խե՛ղճ եք, մի՛ թողեք, որ ձեր գլուխ կտրեմ։
Ասին.— Դու մե՛կ՝ մենք հազար.
Ինչպե՞ս կարնաս դու մեզի հետ...
Դավիթ մըզրախ քաշեց ու ընկավ մեջ,
Էդ զորք բոլոր ջարդ ու փշուր արեց։
Զժողովուրդ, կնիկ, աղջիկ,
Քաղքեն տարած ալան-թալան հետ դարձուց,
Բերեց, հասավ Սասնա քաղաք,
Կանչեց զժողովուրդ, ասաց.
— Ամեն մարդ գա, իրեն ապրանք ճանչնա՛, վերցու
Ով որ ապրանք տվե՛,—
Թող գա իր ապրանք վերցու։
Ով որ ոսկի, փող տվե,
Թող գա, իրեն ոսկի՛ն վերցու։
Ով որ մեկ կորեկ ավե՛լ վերցու՝
Կը զարկեմ՝ զգլուխ կը կտրեմ։
Ամեն իր տվա՛ծ թող վերցու։
Զապրանք, զոսկի, զփող՝
Բոլոր ցրվեց, տվեց ժողովրդին.
Ինք էկավ իր տուն նստավ։

7

Սուդին, Չարխադին, Բադին, Կոզբադին
Լեղապատառ կ’էրթան, կը հասնեն Մըսըր։
Կիրիշկեն, Մըսրա աղբըրի վերա
Կնկտիք ժողվեր են՝ կժեր կը լցնեն։
Կնկտիք զէդ տեղաց տեսան Կոզբադին,
Որ բերան բացած՝ ուրախ կը ծիծղա։
Ասին.— Կոզբադին խարջ բերե, կը գա։
Համա Կոզբադին գնաց, մոտեցավ,
Տեսան՝ էնոր պռնգներ կտրտած,
Ատամներ քաշած, բևեռած ճակտին։
Կնկտիքըն ասին.– Տեսե՛ք մի, տեսեք,
Մեր Կոզբադին ինչպես կը գա լերան-լերան,
Բերնից կը թափե չորթընե թան։
Կոզբադին որ քիչ մէլ մոտիկ էկավ կնկտոց՝
Կնկտիքըն ասին ու խաղ արին.

[էջ 212]

— Այ, Կոզբադին, մեծաբերան*,
Կերթիր Սասուն՝ բերես թալան՝
Քառսուն էրկեն կնկտիք բերես՝ ուղտեր բառնան,
Քառսուն կարճլիկ կնկտիք բերես՝ էրկանք աղան,
Քառսուն կույս աղջիկ բերես արմաղան,
Քառսուն բեռով ոսկի, արծաթ բերես թալան.
Կարմիր կովեր բերես կթան,
Որ մենք անենք եղ ու չորթան։
— Ո՞ւր են հապա կարմիր կովեր։
— Ո՞ւր են հապա են քու կնկտիք.
— Հապա, էկար դու էտապես լերան-լերան,
— Քո ատամներ ճակտիդ վերան շարան-շարան։
— Ցեխո՛վ մոլված մեծաբերան։
— Իդա դիհեն գացիր՝ քանց գել գազան,
Ու էն դիհեն էկար՝ քանց շուն վազան.
— Մըզրախդ քո վզեն կախուկ՝ քանց շան խառան
Բերանդ է բաց՝ քանց պատուհան.
— Փսլիք կ’էրթա, քանց տոպրակի տակի թան՝
Ճանճեր վերան կապած քարվան։

Կոզբադին ամոթու էղավ՝ ձիու գըլուխ կոռեց,
Ուրիշ ճամփով էրթա։ Կնկտիք տեսան՝
Էնոնց մարդիկ գացած՝ հետ չե՛ն իգա։
Շատերու աչք ճամփին էր—բոռացին, ասին.
— Աբա մեր էրիկներ ո՞ր տեղ թողիր։
Դարձավ ասաց.
— Այ կընկըտիք շատախոսան*,
Ես գիտեի, թե էդ Սասուն դաշտ է, դուրան,
Չը գիտեի՝ քար էր, կապան։
Էնտեղ, ճժեր, որ նոր էլած՝ դիվանական
Իրենց նետ կա՝ քանց ձիթհանի գերան,
Էնոնք խոտե՛ր ունին կծան,
Էնոնց թրերը կեծական,
Էնոնք կը զարկեն մարդու ջան,
Մարդու լեշ կ’անեն պատուհան.
Ձեր էրիկներ էնտեղ ընկան.
Շատ մի անձրև կը գա գարնան՝

-------------------------

* Երգ է։

[էջ 213]

Սասնա տեղաց հեղեղ կը գա,
Ձեր մարդերու քիթ ու ականջ՝
Կբերի ձեզ՝ եղ ու չորթան։

8

Մնաց։ Օր մը, էրկու՝ վերա անցավ.
Մըսրա Մելիք հարցում արեց իր Մեջլիսին.
- Կոզբադին որ գնաց Սասուն՝
Խարջ ու խարաջ դեռ չի՞ բերե։
Ջուաբ տվին Մըսրա Մելքին, թե—Հա՜լ, հավա՜լ...
Կոզբադին ե՛տ էկավ Մըսըր։
Մելիք ասաց.– Կանչեք, թող գա՛, գա էսատեղ։
Կոզբադին ամոթու չէկավ։
Էդ վախտ, որ Կոզբադին զորքեր սպանե՛լ էտու,
Էնոնց բարեկամներ ժողվան Մելիքի դուռ,
Գանգատ արին, ասին.
- Կոզբադնին տարեք Մելքի Դիվանխանեն, դատեք:
Մելիք չորս մարդ ճամփեց Կոզբադնի հետև։
- Գնացե՛ք,— ասաց,— զոռո՛վ բերեք։
Էդա մարդիկ գնացին, ասին.
- Վա՜յ, Կոզբադին, Մելիք հրամա՛ն արե՝ տի գաս,
Որ դու չը գաս՝ մենք քե տըփելով տի տանենք։
Երբ Կոզբադին առան, բերին Մելիքի դեմ,
Տեսավ՝ էնոր ակռեք քաշած՝ զարկած ճակատ՝
Շա՛տ բարկացավ, ասաց.— էդ ի՞նչ է էղե քեզ։
Դու շատ կտրիճ կայիր էստեղ*.
Ասիր տ’էրթամ Սասուն թալնեմ,
Ո՞ւր են ապա, բեր մի տեսնեմ։—
Քառսուն-քառսուն էրկեն կնիկ,
Քառսուն-քառսուն կոլոտ կընիկ,
Քառսուն-քառսուն կույս աղջիկ արմաղա՜ն։
Հապա ի՞նչպես գացիր Սասուն,
Էդքան կտրիճ մարդեր տարար.
Ո՞ւր են ապա էդ քո մարդեր։

Կոզբադին ասաց.— Թագավո՛ր, ապրած կենաս,
Սասնա մեջ Դավի՛թ դուրս էկավ,

------------------------------

* Երգ է:

[էջ 214]

Էնի քո հրաման չը լսե՛ց։
Մեր զորք ջարդեց, յոթ տարվա խարջ չէտուր,
Մեզ էլ էսպես խեղեց։
Ասաց. «Դե ե՛լ, գնա՛,
Բարև՛ տար դու Մըսրա Մելքին,
Թող ի՛նք գա իր խարաջ տանի,
Ես ձեզի խարաջ տվող չե՛մ։
Մըսըր էնոր, Սասուն մեզի։
Չէ՞, չի՞ ուղի։ Ինչ կուզի՝ թող անի»։
Շա՜տ կտրիճ տըղա դառեր է Դավիթ.
Էնպես կտրիճ տըղա չըկա ...

9

Էդ որ լսեց՝ Մելիք կատղա՜վ,
Կատղավ, արուն էլավ աչքե՛ր,
Էլավ, էկավ իր տուն, ասաց.
— Ա՜խ, մարե, ա՜խ, մարե,
Ես էն օր Դավթին տի սպանեի՛, դու չը թողի՛ր։
Տեսա՞ր՝ հիմիկ ի՞նչպես վեր ինձ
Զոռբայություն կը բանացնի։
Ես զուր էն քո ասած արի։
— Հա՞,— ասաց մեր,— դու իմ ասած չ’արի՜ր.
Դու Կոզբադնի՛ ասած արիր։
Մելիք ասաց.— Ես քո ո՞ր ասածն էր՝ չարի։
Ասաց.– Որ դու իմ ասա՛ծն անեիր,
Տարին էրկու անգամ դու տ’էրթայիր իր տուն
Ու տեսնեիր Դավթին.
Ու դեռ Դավի՛թն էլ կանչեիր՝ բերեիր տուն։
Էն վախտ կ’ուրախանա՜ր, կ’ասեր՝ աղբեր կա ինձ։
Էլ մարդ չէր կարնա քո վերա խոսի։
Մելիքն ասաց.– Մա՛րե, ես արա՛բ եմ,
Դավիթ՝ հա՛յ է. էն ո՞նց կըլնի ինձի աղբեր։
— Մելիք,— ասաց Իսմիլ խաթուն,—
Է, քո խելք չի՞ կըտրի։
Շատեր՝ արաբ ու հայ, կըլնեն աղբեր.
Մեկ-մեկի տուն կ’էրթան
Ու իրար շատ կ’օգնեն։
Էն Դավիթն էլ մեր պահած-շահած տըղե՛ն էր.
Թե աղեկ վարվեիր իր հետ՝

[էջ 215]

Դավիթ քո խոսք տի կատարեր...
Աղե՜կ, Դավթի մոտ չը գնացիր,
Դավիթն էլ չը կանչի՛ր քո տուն,
Էլ ի՞նչ ունեիր Դավթի հետ,
Որ ճամփեցիր՝ յոթ տարվա խարջ ուզիր։
Դավիթն էլ տեղ հանեց։
— Մարե՜,— ասաց Մելիք,—
Դավիթ էդա բանե՜ր հանեց իմ գլուխ,
Որ ամոթու մե՛ջ էդ քաղքին
Չեմ կարնա գլուխ հանի դուրս։
— Մելի՛ք,— ասաց Իսմիլ խաթուն,—
Էլ դու Դավթի հետ գործ չունե՛ս.
Էլ բադալ բադալի՜ն էլավ.
Ես մեկ թուղթ կը ճամփեմ Դավթին,
Դավիթ քեզ հետ կը բարիշցում.
Էլ էնոր հետ դու գո՛րծ չ’ունես։
Է՛, Մելի՛քն է, կը դադարի՞։— Մարե՛,— ասաց.–
Քանի ես քո ասածն արի՝ վնաս տեսա։
Կամ ես գԴավիթ կը սպանեմ,
Կամ Դավիթ ինձի կը սպանի։
— Մելի՞ք,— ասաց Իսմիլ խաթուն,— իմ խո՛սք արա,
Դու չե՛ս կարնա զԴավիթ սպանի։
Որ ասաց՝ դու չես կարնա զԴավիթ սպանի՝
Մելիք բարկացավ.
Էլավ, իր վազիրի ձեռնեն բռնեց.
— Էլի՛, էրթա՛նք,– ասաց։

10

Մելիք գնաց մեջ քաղքին,
Քաղքի խելոք մարդիկ ողջ ժողովեց,
Առաջ էդա խելոք մարդկանց հարցմունք արեց։
Շատեր կալին՝ ավերություն չէի՛ն ուզի.
Շատեր կային՝ որ կ’ասեին.— Մե՛լիք,
Դավիթ քեզ ի՞նչ վնաս կը տա իսկի.
Դավիթ միամիտ իր տան նստե,
Դո՛ւ ես ավերություն արե,
Էլի դո՞ւ ես, որ չես դադրի։

[էջ 216]

Մելիք էդ մարդերու հետ էլ խորհուրդ չ’արեց:
Ջո՛կ մարդերու հետ զրուցեց.
Ասաց.— Դո՜ւք ինչ կ’ասեք.
Մենք Դավթի հետ կռի՛վ տ’անենք։
Ասին.— Մե՛լիք, էսօր Դավիթ քսան տարեկան է.
Դավիթ դեռ չը գիտե կռվել.
Թե դու էսօր կռիվ չ’անես`
Թե որ Դավթին դու չը սպանես,
Էն որ էլավ էրեսուն տարու,
Քեզ կը սպանի ու զՄըսըր էլ կը զավթի.
Աղե՛կն է՝ քո ամեն զորք ժողովես,
Էրթաս Դավթի վերա կռիվ։
Թե որ դու մեզ ականջ դնես՝
Էդա ամե՛ն բանեն լա՛վ է։ Էս տարի թե չ’էրթաս
Էլ Դավթին վրա չե՛ս կարնա...

Մելիք դարձավ խելոք մարդերու վերա
Գոռա՜ց, կանչե՜ց, ասա՛ց.
— Կերթամ Սասուն, Սասուն կավերե՜մ։
Ըզհող ու ջուր, ըզժողովուրդ կը վերում,
Քանդեմ, տանեմ
Մըսրա հետև նոր քաղաք մի շինեմ.
Էլ թող Սասուն անուն չըլնի մեջ աշխարհին։

[ներդիր]

Ինձ պետք են հազար–հազար անբեղ, անմորուս զինվոր

[էջ 217]

ԴԱՎԹԻ ԵՎ ՄԵԼԻՔԻ ՄԵՆԱՄԱՐՏԸ

1

Իրեք կողմըն աշխարհի Մըսրա Մելքի ձեռն էր.
Մենակ մե՛կ կողմն աշխարհի Դավթի հայրենին էր.
Մելիք կանչեց, իրեն իշխաններ ժողվեց,
Հետո բերավ, տաշտ մի դրեց իրեն առջև,
Ածելի զարկեց իրեն ճակտին,
Արուն թափվեց, տաշտ լցրեց։
Բացեց Մելիք մեկ թուղթ,
Էն արնով գրեց զորականչ.
«Թղթիկ մի գրեմ հարավային*,
Թղթիկ մի գրեմ հյուսիսային,
Թղթիկ մի գրեմ արևելյան,
Թղթիկ մի գրեմ արևմտյան,
Իմ բոլո՛ր զորքին ու զորապետին,
Զենքեր վերցնո՛ղ, թող գա՜,
Պատերա՜զմ է.
Էկե՛ք, էկե՛ք.
Խա՛չ պարոններ,
Սակռի՜ գլխներ,
Լե՛ն ճակատներ,
Թիա՛կ լեզվներ,
Էկե՛ք վեր գյավուրին.
Պատերա՜զմ է, պատերա՛զմ...

-------------------

[էջ 218]

Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար անբեղ, անմորուս զինվոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար էն մոր մինուճար զինվոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար թխամազ մորուսով զինվոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար սիպտակ մորուսով զինվոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար կարմիր մորուսով զինվոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար սիպտա՛կ ձիավոր,
Ա՜խ, սիպտա՛կ ձիավոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար կարմի՛ր ձիավոր,
Ա՜խ, կարմիր ձիավոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար սև-սև՛ ձիավոր,
Ա՜խ, սև-սև՛ ձիավոր.
Ինձ պետք են հազա՜ր—հազար փո՛ղ փչողներ,
Թմբո՛ւկ զարկողներ,
Ա՜խ, թմբո՛ւկ զարկողներ,
Էկե՛ք, էկե՛ք, ինձ պետք են բյուր-հազար հետևակ զինվոր,
Ա՜խ, հետևա՛կ զինվոր։
Էկեք, էկեք վեր գյավուրին.
Պատերա՜զմ է, պատերա՜զմ»։

Քիչ ժամանակ վերա անցավ.
Մըսրա Մելիք տեսավ,
Որ չորս կողմեն օգնականներ հասան։
Էն ժամանակ էլավ Մելիք,
Ձենով ասաց.
«Էկա՛ն, որ էկան լոտրիկ ջահելներ*,
Էկա՜ն, կո հարի՜ր հազար համար,
Էկա՜ն, որ էկան թառբեղ ջահելներ,
Էկա՜ն, կո հարի՜ր հազար համար,
Էկա՜ն, որ էկան մորո՛ւս կնդուկներ,
Էկա՜ն, կո հարի՜ր հազար համար,
Էկա՜ն, որ էկան փողե՛ր փչողներ,
Էկա՜ն, կո յո՛թ թագավորներ՝ չորս կողմ աշխարհեն
Էկա՜ն, որ էկան իմ կտրի՛ճ օգնողներ,
Պատերա՜զմ է, Մելիք, պատերա՜զմ...»։

Էնպես, անթիվ ու անհամար ձիավորներ էկան,
Որ Մըսրա գետ հասած ժամանակ՝

----------------------

* Երգ է։

[էջ 219]

Առաջին էկողներ ջրի կե՛ս խմեցին,
Միջին էկողներ ջրի մնացա՛ծ կես խմեցին,
Հետո էկողներ գետի քարե՛ր լիզեցին,
Մնացած հեծելներ ծարա՛վ մնացին։
Էկան հասան Մըսրա դաշտին, վրան զարկին
Ու հարցում արին Մըսրա Մելիքին.
— Մեր դուշման ո՞վ է, ո՞ւմ հետ տի կռվենք։

Պատասխան տվեց.— Դավիթ անունով Սասնեցին.
Ինձի շատ ու շատ մարդ է կոտորե.
Օգնություն տվեք,
Կռի՛վ տ’էրթամ էդ Դավթի դեմ։

2

Էդ գիշեր Իսմիլ խաթուն իրեք էրազ տեսավ.
Քուն որ փախավ՝ էլավ էկավ,
Տըղի բարձի վերև նստեց, ասաց.
— Մե՛լիք, ո՛րդի, մեկ է՛լ կ’ասեմ,
Դու մի՛ էրթա Դավթի վերան։
Ես էս գիշեր էրա՛զ տեսա.
Մըսրա աստըղ մութ, խավար էր,
Սասնա աստըղ լո՛ւս, պայծա՛ռ էր.
Ու մեկ դի՛ր էլ էրազ տեսա՝
Մեր Մըսրա ձին փախեփա՛խ էր,
Սասունա ձին հասեհա՛ս էր.
Էն մեկ դի՛ր էլ էրազ տեսա.
Սասնա էրկիր արև՛ էր, լո՛ւս էր, տա՛ք էր.
Մեր Մըսրա էրկիր ա՛մպ էր, մո՛ւթն էր,
Մըժ էր, անձրև՛ կը գար։
Հեղեղ կայնավ. հեղեղի ջուր դառավ արուն,
Ու ջանդաքներ մեջ կը տաներ...
Արի, մի՛ էրթա վեր Դավթին,
Դու իմ խոսքին ակա՛նջ արա։
Մելիք ասաց.— Սո՛ւս, խաբեբա,
Դու քեզ համար կը քնես՝ էրազ ինձ համա՞ր կը տեսնես։
Տ’էրթամ Սասնու վերան։
— Որ տ’էրթաս,— ասաց իր մեր,
Ես է՛լ տի գամ, մենակ չե՛մ թողնի քեզ։

[էջ 220]

Մելիք ասաց.— Դու կընիկ ես, մի՛ գա։
— Կը գա՛մ,— ասաց,— ես չե՛մ դադրի:

Էլավ Իսմիլ խաթուն,
Ժողվեց քառսուն աղջիկ, քառսուն կնիկ,
Ու էրկու ձեռք շավար քաշող,
Ու էրկու ձեռք զուռնա փչող առավ,—
Էդ աղջիկներ խաղալո՛ւ ապով առավ,—
Մելիքի հետ գընաց Սասուն։

Մելիք իր զորքեր առավ,
Ինք էլ ընկավ զորքի առաջ
Ու դուրս էլավ Սասնա վերա։
Էկավ ու մեջ Լեռա դաշտին բանա՛կ դրավ
Ու անհամար վրա՛ն զարկեց։
Էնոր բանակ էնքան էր մեծ,
Որ չուր հետինն էկավ, հասավ,
Առջին էկող քարեր քաղեց, ավազ մաղեց
Ու գետ կըտրեց...

Էդտեղ Մելիք թուղթ մի գրեց Դավթին.
— Դավի՛թ, կռի՛վ տ’անես, արի՛ իմ դեմ,
Չէ հո՝ տի տամ ես իմ զորքեր քաղքի վերա
Ու ինչքան ո՛րձ կա՝ տի սպանեմ,
Կրա՛կ տի տամ Սասնա քաղաք ու տի վառեմ,
Ջրհեղեղի տակով տ’անեմ,
Սասնա քար-հող քշեմ գերի։
Առան էդ թուղթ, բերին, տվին Հովանի ձեռ։
Ձենով Հովան կարդաց, ասաց.
— Ջա՛նըմ, էսա ո՞ւմ վերան է՝ կը գա կըռիվ,
Էսքան զորքեր ժողվե-էկեր է, ի՞նչ տ’անենք։
Ոչ մա՛րդ ունենք, ոչ զո՛րք։
Կը լա Հովան՝ մորուսը վե,
Կը թափի տաք արտասուքներ։
— Հե՜, բարերա՛ր աստված,— կ’ ասի,—
Դո՛ւ օգնություն հասնես մեզի։

Սասուն էդ թուղթ որ կարդացին՝ ահ-դող ընկան.
Ամա Դավիթ դեռ չէր լսե։

[էջ 221]

3

Ձենով Հովան Մելքի գրած էդ թուղթ առավ՝
Գնաց Վերգոյի մոտ։
Երբ որ Վերգոն լսեց՝
Մելիք մեծ զորքերով էլե՛ր, էկե,
Զարկե վրան, ասաց.
— Հովան, մեր ձեռքեն չի՛ գա, որ կռվենք,
Բերենք Դավթին, նստենք, քե՛ֆ մի անենք,
Խաբենք Դավթին, խմեցուցենք,
Էլնենք, տանենք կընիկ, աղջիկ,
Ոսկի-արծաթ տանք Մելիքին,
Անցնենք էնոր թրի տակով,
Բալքի Մելիք խղճա մեզի։

Էլավ Ձենով Հովան, կեր-խում սարքեց։
Դավթին կուշտ-կուշտ գինի տվին,
Յոթը կանթեն պղինձ լցրին,
Բերին, դրին իրենց միջև։

Թորոսն էլ էդ քեֆին էկավ,
Ու իր միտ վե՜ ասաց.
«Դավիթ տաքարուն տղա է,
Ինքզինքը մեջ կռվին վնաս կը տա,
Խմեցուցենք՝ թող տուն մնա...»։
Դարձավ ասաց.– Դավիթ,
Թե էդ պղինձ գինին խմես՝ Մհերի տղեն ես,
Թե չը խմես՝ բիճ ես։
— Քեռի՛,— ասաց,— լի՛ց մի տեսնենք էդա բարոշ։
Քեռին պղինձ լցրեց լիք — չուր բերան։
Դավիթ վերուց, դրեց բերնին,
Խըմեց, խըմե՜ց, խլսուց թողեց,
Պղինձ ընկավ գետին, ծակվավ։
Դավիթ էնպես մի գինովցա՜վ—պառկավ, քնավ։
Քեռի Թորոս ինք էլավ, թմբուկ զարկեց, ասաց.
«Էլե՛ք, էլե՛ք*,
Քոթո՜թ, մոթո՜թ,
Անուշ Քոթոթ,

--------------------------

* Երգ է:

[էջ 222]

Վժիկ Մըխո,–
Ճընճղափորիկ,
Ու Խոր Մանուկ,
Ու Խոր Գուսան,
Ու Ճոռ Վիրապ,
Էլե՛ք, էլե՛ք,
Էսօր լավ է, քանց ամեն օր,
Էրթանք, տեսնենք —
Շատեն՝ շա՛տ, ու քչեն՝ քիչ.
Յա աստված էդ մարդո՛ւն կը տա,
Յա թե՝ աստված կը տա մեզի»։
Քեռի Թորոս երեսունինը վրան վերցուց,
Առավ իր տան անդամներուն,
Էլան, հեծան, գնացին.
Գնացին Լեռա սարի գըլուխ,
Իրենց վրաններ զարկեցին։
Էրեսունինը վրան զարկեց Քեռի Թորոս,
Մնաց, չուր լուս բացվի։

4

Քեռի Թորոսի կընկա, Սադուխտի սիրտ լցվավ,
Սանդուխտ միտ վե ասաց.
«Թորոսին էնտեղ կը սպանեն,
Մեր տղեքներ էլ կը սպանեն,
Կը գան, մեզի՜ էլ կը սպանեն,
Մեր քոք կը բերեն, կը կտրեն»։
Էկավ Սանդուխտ նստավ,
Լացեց Դավթի գլխու վերև։

Էնոր արտասուքն օր թափավ Դավթի էրես,
Դավիթ զարթնավ, տեսավ՝ ասաց.
— Յա, նանե, աստված խե՜ր անի.
Հալա ես ո՛ղջ եմ—դու ինչի՞ կը լաս։
— Ա՛յ Դավիթ,— ասաց.— լաո, գրո՛ղ քեզ խեղդի.
Կոզբադնի զորք տվիր, ջարդիր.
Մըսրա Մելիք անթիվ զորք է քաշե, էկե.
Քեռիդ էլավ, գընաց դեմ էնոր։
Քեռուդ Մելիք տի ըսպանի

[էջ 223]

Ու գա, մեզի էլ տի ըսպանի,
Մեր քոքըն տի կտրեն.
Մեզի ամեն գերի տանեն։

Դավթի հերսըն էնպե՛ս էլավ,
Որ քո՜ւն, գինովութե՜ն անցան։
Էլավ, իր նետ-աղեղ առավ,
Ասաց.— Նա՛նե, մի՛ վախենա,
Հիմա կ’էրթամ, ես Մելքին պատասխան կը տամ։
Էլավ, գնաց...

5

Գնաց Ձենով Հովանի մոտ, ասաց.— Հրողբեր Հովան,
Ինձ զենք ու ձի մի տուր, կռիվ տ’էրթամ,
Ձենով Հովան ասաց.— Գընա՛,
Գոմի ձիերուց մեկ ջոկի,
Օդի թրերուց էլ՝ թո՛ւր մի ջոկի։
Վերգոն էդտեղ ծաղրով ասաց՝
— Դավիթ, որ Մելիք կը սպանես,
Էնոր ականջ ինձ նվեր բեր։
Դավիթ ըռկավ, ամա բան չասաց։
Դավիթ գնաց, գոմից կռուտ քուռա՛կ մ’առավ,
Թրերեն էլ ժանգոտ թուր մի առավ,
Ձին հեծավ, քըշեց, գընաց։

Էդ վախտ արտատեր Պառավ էլավ դեմ Դավթին,
Ասաց.— Դա՛վիթ, ո՛րդի, ի՞նչ տ’ անես։
Ասաց.— Կ’էրթամ վեր Մըսրա Մելիքին կռիվ։
Պառավ խնդաց Դավթի վերա, ասաց.
— Դավիթ, ծո՞ւռ ես, որ էդոնցով կ’էրթաս կռիվ.
Բա ափսոս չի՛, որ դու էն հոր տղան ըլնես։
Դավիթ ըռկավ, ասաց.— Պառա՛վ,
Հապա ինչո՞վ էրթամ կռիվ.
Կ’ուզես՝ անթարոցի՛ց, շիշի՛ց,
Ի՛նչ որ ունես՝ հազի՛ր արա,
Բե՛ր, էնոնցով էրթամ կռիվ՝.
Պառավն ասաց.— Դավիթ, մեռնե՛մ քո արևուն,
Մի՛ բարկանա, կ’էրթաս, քեզ բա՛ն ասեմ՝ նո՛ր գընա։
— Պառավ, դե, շո՛ւտ, ասա տեսնեմ։

[էջ 224]

Պառավ ասաց..
«Մագյար չը կա՞ր քո հոր Թուրն Կեծակին*,
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Քուռկիկ Ջալալին,
Մագյար չը կա՞ր Քուռկուն Նալն պողպատի,
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Գյամն պողպատի,
Որ դնես Քուռկիկ Ջալալու բերնին։
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Թամքը սադաֆի,
Զանգուներ իր վերան կախուկ են ոսկի,
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Գուտն ի գլխին.
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Կապեն ղադիֆե.
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Քամարն ի մեջքին.
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Շալվարն ի ոտին.
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Կոշիկն ի ոտին.
Մագյար չը կա՞ր քո հոր Խաչ Պատերազմին
Վեր իր աջ թևին»։
Ասաց.— Պառավ, էդ բոլոր ո՞րտեղն է։
Պառավն ասաց.— Դավի՛թ, քո հրողբեր
Անեծք դրեց էնոր վերան,
Ով քեզ քո հոր բաներ, նշանց կը տա։
Ասեմ՝ էնոր անեծքի տակը տի մնամ։
Էլիր, քանի դու էդապես շիվար էղար—
Մըսրա Մելիքն էկե, քեզնից կռիվ կ’ուզե,
Գընա, զոռի՛, Հովան թող դո՛ւրս հանի.
Ամա խաթրով Հովան չի՛ տա էդա բաներ.
Տ’էրթաս, էնոր փողպատ պինդ տի բռնես
Ու զոռովեն տ’առնես։

6

Դավիթ գնաց հրողբոր մոտ.
Իր ձեռ էթալ ու հրողբոր փողպատ բռնեց,
Պինդ թափ էտու, էնոր ոտքեր հողից կտրեց։
Ասաց.— Ես կուզեմ քենե իմ հոր Թո՛ւրն Կեծակին*.
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Քուռկի՛կ Ջալալին՝
Վեր ոտին Նալն պողպատի,
Ես կուզեմ քենե Սա՛նձը պողպատի,
Որ դնեմ Քուռկիկ Ջալալու բերնին։

----------------------------

* Երգ է:

[էջ 225]

Ես կուզեմ իմ հոր Թա՛մքը սադաֆի՝
Վերան կախուկ զանգուներ ոսկի.
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Գուտն ի գլխին,
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Կապա՛ն ղադիֆե,
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Քամա՛րն մեջքին,
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Շալվա՛րն ի ոտին,
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Կոշի՛կն ի ոտին.
Ես կուզեմ քենե իմ հոր Խա՛չ Պատերազմին.
Կըտաս տուր խաթրով —
Չես ի տա՝ կը կայնեմ, զոռովե՛ն կառնեմ։
Հրողբեր դարձավ, ասաց.
— Էն բերան կոտրի, որ քեզ սովորցուց.
Էն քո գիտցած չէ՛ր, քեզի ուստա՛ կա։
Էն տարին, ինչ Մհեր մեռավ —
Շեմքի տակ էնոր գեստեր խորեցի։
Դե գնա՛նք, հանեմ։

Գնացին, հանին։
Դավիթ բերեց տուն, էդ գեստեր հագավ։
Հրողբերն ասաց.— Մեռնե՛մ քեզ, Դավիթ,
Քո հոր զենք-զրահ, կո՛, էն ներքնատան։
Քառսուն աստիճան սանդուղք ցած իջնես,
Նո՛ր քո հոր զենքեր էն տեղեն հանես։
Թե էդ զենք վերո՜ւս՝ դու կարնաս կռվես.
Թե չէ՛՝ մի՛ էրթա, չե՛ս կարնա կռվես։

Դավիթ էր՛ գնաց, իջավ ներքնատուն,
Իր հոր զենք-զրահ տեսավ պատեն կախ։
Էդ ամեն գրկեց, քաշեց իր թևին,
Դուրս հանեց, բերեց Ձենով Հովանին։
Ձենով Հովան էդ բան տեսավ, ուրախացավ։

Ասաց.— Բալքի Դավիթ իրա հոր տեղ բռնի։
Ես Մհերի աղբե՛ր էի՝ չէի կարնա դուրս բերեի,
Ամա Դավիթ գրկեց, բերեց։

---------------------------

* Երգ է:

[էջ 226]

7

Ձենով Հովան ուրախացավ, ասաց.— Դա՛վիթ,
Էն օրից, ինչ քո հեր մեռավ, մինչև էսօր,
Ես քո հոր ձին փակեր էի մեծ գոմ,
Դուռն էլ շարե. հերթիկեն խոտ ու ջուր կը տայի։
Մըսրա Մելքի ահուց չե՛մ իշխենա,
Որ դուռ բանամ, ձին հանեմ դուրս։
Տարավ Դավիթ Ձենով Հովան,
Հեռվանց գոմի դուռ շանց տվեց, ասաց.
— Դավիթ, քո հոր ձին էնտեղն է.
Թե դու կարնա՜ս՝ գնա քաշի, հան դո՛ւրս։
Դավիթ դուռ քանդեց, բացեց, մտավ ներս։
Ձին Մհերի զենք-զրահներ տեսավ թե չէ,
Ճանաչեց, ուրախացավ,
Տռճիկ տվեց ու խրխնջաց։
Դավիթ մոտիկ գնաց ձիուն, մազեր բռնեց,
Աչքեր մաժեց, քամակ մաժեց.
Ձին հոտոտաց, ձին լա՛ց էղավ։
Էլավ Դավիթ, զձին գոմեն քաշեց, հանեց։
Գոմեն էլան՝ ձին ճանաչեց, որ Մհեր չէր։
Պինդ աքացի՛ մէզար գետին,
Կրակ էտու ոտի տակեն։
Աստծու շնորհքով լեզու առավ, ասաց.
— Հողածին, հո՛ղ ես, քեզ հո՛ղ տի դարձնեմ.
Ինձ ի՞նչ տ’անես։
Ասաց.— Ես քեզի տի հեծնեմ։
Ձին ասաց.— Քեզ էնպե՛ս տի բարձրացուցեմ,
Տի տամ արեգական—վառեմ։
Ասաց.— Կոլորվե՛մ քո փորի տակ։
Ձին ասաց.— Քեզ տի տակեմ սար ու ձորեր,
Զարնեմ քարեր, ծառեր՝ փշրեմ։
Ասաց.— Տ’օլորվեմ, էլնեմ քո մե՛ջք։
Ձին ասաց.— Հա՞յ գիդի մարդ,
Դու ինձ տե՛ր, ես քե ձի՛ ըլնենք։
Դավիթ ձիուն ասաց.
— Քե տեր չը կար՝ ես քե տե՛ր կըլնեմ,
Քե թիմարող չը կար՝ ես քե թիմարող կըլնեմ։
Քե կեր տըվող չը կար՝ ես կեր տըվո՛ղ կըլնեմ։

[էջ 227]

Դարձավ Հովանին՝ ասաց.— Հրողբեր,
Ես կուզեմ քենե Թա՛մքը սադաֆին։

Թամք բերեց Հովան, իր միտ վե ասաց.
— Ինչ Մհեր էդ թամք կը դներ ձիուն,
Ինչ թանգ կը կըքեր,
Ձիու առաջի էրկու ոտ գետնուց կը կտրեր։–
Ասաց.— Թե Դավիթ ձիու ոտ վերուց,
Թող էրթա կռիվ.
Թե որ չը վերուց՝ չի՛ կարնա էրթա։
Դավիթ թամք դրեց ձիու քամակին
Ու թանգ որ կքեց,
Ձիու չորս ոտն էլ գետնուց կտրեց։
Ասաց.— Հրողբե՛ր,
Տո՛ւր ինձ Մհերի Խաչ Պատերազմին։
Հրողբերն ասաց.— Ես չե՛մ կարնա տա.
Թե արժա՛ն ես՝ կը գա քո թևին,
Թե արժան չես՝ չի գա քո թևին։
Էդտեղ աստծու հրամանով
Խաչ Պատերազմին իջավ վեր աջ թևին։
Դավիթ էլավ հոր ձին հեծավ,
Իր հոր ջոջ սազ էտու զարկել,
Փչեց իր հոր Պղլորի Փող,
Անգամ մի իր դռան առաջ գընաց, էկավ։
Սասուն ողջ ժողովավ էդտեղ։

8

Ձենով Հովան կայնեց, լավ մի աչքեց տղին,
Սիրտ մրռմըռաց, ըսկսեց լալ, երգով ասաց,
«Ա՛խ-վա՜խ, ախ-վա՜խ, հազա՛ր ափսոս*,
Ափսո՜ս, հազա՛ր ափսոս Քուռկիկ Ջալալին,
Ա՛խ, հալա Քուռկիկ Ջալալին,
Ափսո՜ս, հազա՛ր ափսոս Թամքը սադաֆին.
Ա՜խ, հալա Թամքը սադաֆին.
Ափսո՛ս, հազա ՜ր ափսոս Սանձը պողպատին,
Ա՛խ, հալա Սանձը պողպատին.

[էջ 228]

Ափսո՜ս, հազար ափսոս Գուտն ի գլխին,
Ա՜խ, հալա Գուտն ի գլխին,
Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս Կապան ղադիֆե,
Ա՜խ, հալա Կապան ղադիֆե.
Ափսո՜ս, հազար ափսոս Քամարն ի մեջքին,
Ա՜խ, հալա Քամարն ի մեջքին.
Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս Կոշիկն ի ոտին,
Ա՜խ, հալա Կոշիկն ի ոտին,
Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս Խաչ Պատերազմին,
Ա՜խ, հալա Խաչ Պատերազմին»։
Ձենով Հովան Դավթին չէր տեսնի,
Դավիթ իր ձիուն նստած՝
Ձեռ զարկեց վեր թրին,
Տի քաշեր, զարկեր հրողբոր,
Ձենով Հովան կանչեց.
«Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս մեր թառլան Դավիթ*,
Ա՜խ, հալա մեր թառլա՜ն Դավիթ.
Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս եղնիկն ջահել,
Որ գնաց մեր Սասնա տնեն»։

Որ ասաց՝ «Ափսո՜ս մեր թառլան Դավիթ»,
Դավիթն ասաց.— Հրողբե՛ր,
Դու մատա՛ղ ըլնես էդա մե՛կ խոսքին.
Էդա մեկ խոսք որ չ’ասեիր՝
Քո վիզ տի զարկեի.
Տըվի՛ էդա մեկ խոսքի խաթեր։
Ինչի՞ առաջ ամե՛ն բանի ափսոսացիր— հետո ինձ.
Առաջ ինձի՛ ափսոսայիր ու հետո էնոնք։
Ե՞ս եմ ափսոս, թե՞ Թուր Կեծակին.
Ե՞ս եմ ափսոս, թե՞ Քամարն ի մեջքին։
Ասաց.— Դավի՞թ, քո գլխուն մեռնեմ,
Ախր ես քո ապով կը լամ։
Դավիթ ձիուց իջավ տակ,
Պագեց իր հրողբոր ձեռ, ասաց.
— Հրողբեր, հալա՛լ արա, ինչ ամագ տվեր ես ինձի։
Հրողբեր Հովան էդ բան որ լսեց,
Մհերի ջոջ սազ էտու զարնել,

-----------------------

* Երգ է:

[էջ 229]

Մհերի թմբո՛ւկ էտու ծեծել։
Մհերի փո՛ղ էտու փչել։
Հարսներ էկան, դեմ կայնան,
Խաղով ասին Դավթին.
«Դավիթ, էրթալ քեզ չ’ըլնի, դառնա՛լ քեզ ըլնի*»
Դառնալ քեզ ըլնի, մեր աղբեր Դավիթ.
Չուր հիմիկ քեզ հարսնություն չե՛նք արեր —
Նո՛ր տի հարսնություն անենք, մեր աղբե՛ր Դավիթ.
Նո՛ր տի քո ձեռքին ջո՛ւր լըցնենք, մեր աղբե՛ր Դավիթ.
Քո ոտներին սոլ տի դնենք, մեր ախպե՛ր Դավիթ.
Քեզ հարսնությո՛ւն տ’անենք, մեր աղբեր Դավիթ»։

9

Դավիթ էլավ, թռավ վեր իր ձիուն,
Աստծու անուն տվեց,
Դարձավ, առավ խաթրը քաղքըցոց,
Դարձավ, առավ խաթրը գեղացոց,
Առավ Դաւփթ խաթրը մարդ ու կընկտոց, ասաց.
— Աղբերնե՛ր, քուրե՛ր, դուք մի՛ վախենաք*
Աստծու կամքով կ’էրթամ ես կռիվ
0՜, քուրեր, դուք կացեք բարով,
Դուք ինձի քուրությո՛ւն եք արե.
0՜, մերեր, դուք կացե՛ք բարով,
Դուք ինձի մերությո՛ւն եք արե։
Բարի՛ դրկիցներ, դուք կացե՛ք բարով,
Դուք կացե՛ք բարով մեծ ու պստիկով.
Իմ դուռ-դրկիցներ, ձեր էրես շա՛տ եմ թռեր,
Ինձ հալա՛լ արեք։
Բարի տանտիկիննե՜ր, ինչ հա՛ց կը թխեք,
Դավթի անուն հիշեցեք։
Ջահելնե՛ր, դուք է՛լ, ինչ որ քե՛ֆ կ’անեք,–
Դավթի անո՛ւն հիշեցեք։
Իմ քուրե՜ր, մերե՛ր, իմ լա՛վ դրկիցներ,
Մնացեք բարով։

-----------------------

* Երգ է:

[էջ 230]

10

Երբ որ Դավիթ էս խոսք կ’ասեր՝
Իր մամիկ, Մըհերի մեր, Դեղձուն Ծամ,
Իր սուգեն էլավ սգահան։
Էն ժամանակեն որ Մհեր մեռեր էր,
Ու մամիկ մտեր էր յոթոտանու հետև,
Ծառա մի կար,
Էնոր հաց կը տաներ։
Էն օր, որ Դավիթ էլավ
Մհերի սազ էտու զարկել,
Էդ ծառան հաց կը տաներ Մհերի մոր։
Մհերի մեր ասաց.
— Էս Մհերի սազի՛ ձեն կ’առնի իմ ականջ,
Էս ի՞նչ բան է։
Ասաց.— Խանում, հալա դու դեռ չե՛ս հասկացե,
Դավիթ էլե, իր հոր շորեր հագե,
Իր հոր զենքեր կապե վեր ի՛ր,
Իր հոր Քուռկիկ Ջալալին հեծե,
Իր հոր սա՛զն է, որ կը զարկի,
Կռի՛վ կ’էրթա Մելիքի դեմ։
Մհերի մեր՝ էդ լսեց, թողեց իր սուգ,–
Էլավ, իրան տեղեն կայնեց, ասաց.
— Իմ մուրազ կատարվեց, տ’էլնեմ դուրս։
Գնաց, գլուխ փանջարեն վեր կախեց,
Աչքեց, տեսավ՝ նորմանուկ Դավիթ
Մհերի ձին հեծե, կայնե։ Կանչեց.
— Քուռկի՛կ Ջալալին, մեռնե՛մ քե, մուրա՛զ։
Դավիթ շա՛տ զարմացավ, կայնեց։
Դեղձուն շարունակեց.— Քուռկի՛կ Ջալալին*,
Իմ Դավիթ հե՛ր չ’ունի՝ անես հերություն.
Իմ Դավիթ մե՛ր չ’ունի՝ անե՛ս մերություն,
Իմ Դավիթ աղբե՛ր չ’ունի՝ անե՛ս աղբերություն,
Իմ Դավիթ դու տանես իր հոր Կաթնով Աղբուր,
Դավիթ ձիուց իջնի, իջնի ջուր խըմի,
Իմ Դավիթ դու տանես իր հոր փորձաքար —
Դավիթ իր թուր զարկի, զարկի սան, փորձի։

---------------------

* Երգ է։

[էջ 231]

Քուռկիկ, քե ամանա՛թ իմ նորամանուկ Դավիթ։
Ձին վիզ թեքած լսեց, ասաց.— Շա՛տ լավ, մամիկ։
Պառավ իր խոսք դարձուց Դավթին, ասաց.
— Դավիթ, քո օղորմած հեր իր ձիուն
Ամեն ճար ու ճամփա շանց է տվե,
Ձին էդ ամեն գիտի։
Դավիթն ասաց.— Շա՛տ լա՛վ, մամիկ։
Ու էլավ Դավիթ՝ քըշեց Քուռկիկ Ջալալին։

11

Քշեց, գնաց մեջ հոր Ծովասարին.
Դավիթ որ Սասունեն էլավ՝
Էնպես մշո՛ւշ մի, դումա՛ն մի դրեց,
Որ Դավթի աչք ըսկի ճամփեն չէ՛ր ջոկի։
Ամա Քուռկիկ աղավնիկի՛ նման թռավ։
Դավիթ ասաց.– Ջա՛նըմ, էդ է՛լ աստծու բան է։
Կայնեմ, թողնեմ Քուռկիկ Ջալալու կամքին,
Ուր որ էրթա՛, թող էրթա՛։
Քուռկիկ Ջալալի՛ն էր, գընա՜ց, գընա՜ց,
Էն յո՛թ օրվա ճամփան մի սհաթվան անցավ։
Էլավ բարձրիկ սարի գլուխ.
Որ էլավ էդ սարի գլուխ, կանգնեց.
Կանգնեց վեր էն Կաթնաղբրին։
Մըժ բացվավ, դուման բացվավ.
Քուռկիկ չոքեր էզար գետին, մնաց.
Դավիթ գիտցավ, թե ձին դադրավ, ասաց.
— Հեյ-վա՜խ, Քուռկիկ Ջալալին,
Քո վի՛զ կոտրի,
Ես կ’ասեի՝ դու ինձ արնի գետե՛ր տ’անցուցես,
«Էս պո՛ւտ մի ջուր է—ինձ չե՞ս կարնա անցուցես։
Էսա տեղ որ էսպե՛ս կ’անես՝
Բա մեջ կռվին ի՞նչպես տ’անես.
Ի՞նչպես տ’էրթամ Մըսրա Մելիքի դեմ կռիվ։
Ասաց, զանգուն էզա՛ր,
Ձիու կողաշար կոտրեց։
Ձին ըռկավ, ասաց.
— Կարնամ զքեզ զարնեմ արեգական էրես
Համա քո հոր խաթրին չե՛մ իտա։
Դավիթ ըռկավ, քաշեց իր թուր,

[էջ 232]

Ու Քուռկիկի վիզ տի կտրեր.
Թուր մինչև կես քաշեց՝
Էն դեհեն քամի՛ մի զարկեց էնոր ճակատ.
Դավիթ ուշքի եկավ—լսեց ձիու ձեն։
Ձին ասաց.
— Էսի քո հոր Կաթնաղբուրն է.
Իջի՛ տակ, ջո՛ւր խմի։
Իջի պո՛ւտ մ’էլ ջրից տուր իմ կողաշարին։
Դավիթ իջավ, ձիու գլուխ պագեց,
Պուտ մի ջուր էտու ձիու կողաշարք։
Դավիթ ձին էթող խոտերի մեջ արածա,
Ինքն էլ աղբուրեն ջուր խմեց,
Պառկեց, քնեց, հանգստացավ։
Ձին էլ կանգնեց արևու դեմ՝
Հով արեց վերան։

12

Քնից ակահավ, ի՞նչ տեսավ,— հզորացե,
Իր հոր հագուստ հազիվ կը գա վերան։
Ձին խրխնջաց, էկավ, կանգնեց Դավթի առաջ։
Դավիթ սանձ դրեց բերան, էլավ, հեծավ։
Խնդացավ, քըշեց, գնաց։
Ճամփին տեսավ մեկ էրկաթե սուն։
Ձին ասաց.— Դավի՛թ,
Էն սուն որ կը տեսնես՝ էնի քո հոր փորձաքա՛րն է։
Թե դու մեկ դարբից կտրեցիր՝ կ’էրթա՛նք կռիվ.
Չը կտրեցիր՝ չե՛նք էրթա կռիվ։
Դավիթ թուր քաշեց, մեկ դարբից էզարկ.
Թուր Կեծակին էն սուն կտրեց, մեջեն անցավ։
Էրկաթե սուն է—էդ սուր որ մեջեն անցավ՝
Կտոր վեր կտորի՛ն մնաց.
Դավիթ չ’իմացավ թե թուր կտրեր անցեր է.
Նոթեր կիտեց, էնոր սիրտ թոռոմավ։
Ասաց ձենով.
«Ոտի՛կ, դու թո՛ւլ կենայիր*.
Չը գայի՛ր, հասնեի՛ր էստեղ։
Որ իմ դարբ զարկեի՛ էդ սան,

--------------------

* Երգ է:

[էջ 233]

Չը կտրեի՝ իմ սիրտ թոռոմե՛ր։
Ձեռիկ, դու կոտո՛ր կենայիր,
Որ ուժ էնքան չըկար քեզի,
Զարնեիր, էն սուն շո՛ւռ տայիր,
Իմ սիրտ էսպես չը թոռոմե՛ր։
Աչքի՞կ, դու խավա՛ր կենայիր,
Որ էսա բան չը տեսնեիր,
Ինչի էրկաթե սուն չը կտրեի,
Որ գնայի կռիվ դեմ Մըսրա Մելքին»։

Մեկ էլ՝ Դավիթ տեսավ՝ քամի՛ էլավ.
Էդա քամին փոթորկի՛ պես էկավ,
Էկավ, զարկեց էրկաթե սուն,
Սուն շո՛ւռ առավ։
Դավիթ գնաց, տեսավ,
Իր զարկած տեղ թուր կտրե՛, անցե։
Խնդացավ, ասաց.
«Ոտի՛կ, դու ուժո՛վ ըլնես*,
Դու բարո՛վ էկար էստեղ.
Որ ես զարկեցի՛ էս սուն կտրի.
Ձեռիկ, դու կանա՛չ ըլնես,
Թող քո ուժ է՛լ ավելի ըլնի,
Որ Մելքի դեմ գնա՛մ կռիվ.
Աչքիկ դու լուսո՛վ ըլնես,
Որ էս բան տեսար»։

Ասաց, քշե՛ց իր ձին,
Էն քարերուց, աղբրներուց, էն սարերուց.
Հալալութեն ուզեց,
Մնաք բարև՛ ասաց, երգեց.
«Ծովասարու պաղ-պաղ աղբրներ*,
Մնացե՛ք բարով, բարի՛ մնացեք։
Ես կ’էրթամ կռիկ, կը ծարավնամ.
Դուք ինձնից կարո՛տ մնացեք։
Ծովասարու պաղ-պա՜ղ քամիներ,
Մնացե՛ք բարով, բարի՛ մնացեք,
Ես կ’էրթամ կռիվ, կը շոգնամ,
Դուք հո՛վ մնացեք»։

----------------------

* Երգ է:

[էջ 234]

13

Ասաց, քըշեց, գնաց Մըսրա Մելիքի դեմ.
Տեսավ՝ էրկնուց աստղին հաշի՛վ կար,
Էնոնց վրաններին հաշիվ չը կար.
Կայնեց բարձր սարի վերա,
Տեսավ՝ որ զորք քանց ծովու ավազ շատ է։
Գլուխ թափ էտու, ասաց.
«Տեր աստված, ինչպե՜ս տէրթամ կռիվ*։
Խնամք շա՛տ է մեծ թագավորին։
Էնոնք ըլեն գարնան մատղաշ գառներ,
Ես ըլնեմ անոթի գել՝
Չեմ կարնա էնոնց խեղդի.
Էդ վրաններ ըլնեն դեզեր, ես ըլնեմ կրակ,
Չե՛մ կարնա ես էդոնց վառի։
Էդոնք ըլնեն մոխիր, ես ըլնեմ քամի՝
Չե՛մ կարնա էնոնք տեղից վերցուցի»։

Ձին իմացավ Դավթի էրկմտիլ, ասաց.
— Է՛յ անիրավ, ի՞նչ կը վախենաս*,
Քանի մի քո թո՛ւր կը կտրի,
Էնքան էլ իմ շո՛ւնչ կը կտրի.
Քանի մի քո թո՛ւր կը կտրի,
Էնքան էլ իմ ո՛տ կը տրորի։
Դավիթ, մի՛ էրկմտի, քըշի։
Դու իմ քամկից վե չը գաս, չը խաբվես։

Դավթի սիրտ պնդացավ էդ խոսքերով,
Դավիթ քշեց, գնաց, ասաց.
— Ջանըմ, ես տի խաբա՛ր անեմ ու նո՛ր տէրթամ։
Գնաց, էլավ Լեռա սարի գլուխ, կանչեց.— «Էհե՜յ*,
Ով քընած է՝ արթուն կացեք,
Ով արթուն է՝ ձիե՛ր թամբեք,
Ով թամբեր է՝ զենքե՛ր կապեք,
Ով կապեր է՝ էլե՛ք, հեծեք.
Չ’ասեք Դավիթ գող գող էկավ,
Գող-գող գընաց»։

Ասաց, ընկավ էդ զորքի մեջ,
Զարկեց, զարկեց, կանչեց.

--------------------------

* Երգ է:

[էջ 235]

«Վազե՛, Քուռկիկ, վազե՛,
Կըտրե՛, թըրիկ, կըտրե՛...»։
Կռվան, զարկին, կոտորեցին,
Արնե հեղեղ էլավ, լեշեր տարավ։

Էդ վախտ Քեռի Թորոս աչքեց
Դեպի Մըսրա Մելքի զորք,
Տեսավ՝ Մըսրա զորքերի մեջ
Էնպե՜ս մի կտրում ընկե,
Էնպե՜ս վայնասուն ընկե —
Զիրար կը ջարդեն, կը կտրեն։
Քեռի Թորոս դարձավ, ասաց.
— Տղեկներ, վե՛ր էլեք, մեր աստված մե՛ծ է.
Կտրում ընկե՛ր է Մելիքի զորքերի մեջ։
Էլեք, մենք էլ ներքի դեհեն առնենք...
Վերի դեհեն Դավի՛թ կտրեց,
Ներքի դեհեն՝ Քեռի Թորոս...

Մըսրա Մելքի զորքի միջեն մարդ մի էլավ,—
Մեկ ալևոր—յոթ տղու հեր։
Մելիք էնոր յոթ տղեկներ զոռովեն էր բերեր կռիվ։
Էդ ալևոր ասաց.— Հեյ-վա՜խ, հեյ-վա՜խ...
Դուրս էկավ էն՝ առանց զենքի ու գլուխբաց՝
Զորքի միջեն վազեց,
Ասաց.— Ճամփա՛ տվեք, էրթամ Դավթի առաջ։
Մի խոսք ասեմ, էսա զորք ազատեմ կռվից։
Էկավ, կանգնեց Դավթի առաջ,
Ասաց.— Դավի՛թ, մեռնե՛մ քեզի,
Ակա՛նջ արա, ձիդ դադրեցրու,
Գամ՝ քեզի խո՜սք տ’ասեմ։
— Ի՞նչ տ’ասես ինձ, հալվոր.— հարցուց Դավիթ։
— Դավի՛թ,— ասաց,— մեռնե՛մ քո արևուն.
Չէ՛ որ էնոնք էլ մա՛րդ են, իսան են.
Ինչի՞ կը կոտորես, ինչի՞ կը սպանես,
Չէ՞ էդոնք է՛լ էրեխաներ ունեն,
Տուն ու կընիկ ունեն։
Էնոնց սպանես՝ ճժերու մեղք կ’ընկնի քո վիզ։
Աղքատ ու խեղճ մարդ են էդոնք.
Որը իր մոր մեկուճարն է,
Որը նոր պսակված տըղա,

------------------------

* Երգ է:

[էջ 236]

Որը իր օջախի սունն է,
Որը հանգած մի տան ճրագ։
— Ապա ինչի՞ էկած են, հետ ինձ կը կռվեն։
Պատասխանեց.— Մեզ ի՞նչ մեղք կա.
Մըսրա Մելիքն է զոռովեն բռնե, բերե.
Մըսրա Մելիքն է քո դուշման,
Գընա իր հետ կռիվ արա։
— Ապա Մելիքն ո՞ւր է հիմա։
— Ա՛յ, էն կանաչ վրանի տակ քնա՛ծ է, տե՛ս,
Ոսկի խնձորն էնոր չադրի գլխին դրուկ.
Յոթն ագապ աղջիկ էնոր ճանճ կը քշեն,
Յոթն ազապ աղջիկ էնոր ոտ կը մաժեն։
Էն վրանից մուխ որ կ’էլնի՝
Էն մուխն էլ հո մուխ չի,
Էն շոգելքն էնոր բերնի։
Դու որ էրթաս Մելիք սպանես՝
Էդ զորք քեզի աղոթք տ’անի,
Տի խնդանա ու ա՛մեն մեկն իր տուն տ’էրթա։

Էդտեղ Դավիթ խղճավորվավ,
Զորք ջարդել վերջացուց,
Դարձավ, ասաց.— Հա՛լվոր,
Աղեկ խոսք ասացիր.
Ես քո ասած տ’անեմ։

14

Դավիթ քշեց իր ձին, գընաց,
Մելքի վրանի դուռ կայնեց.
Տեսավ՝ Մելիք վրանի տակ
Մեջ վերմակին կոլոնվե՝ պառկե։
Յոթն աղջիկ էնոր չորս դին նստե՝ ճանճ կը քշեն,
Յոթն աղջիկ իր ոտ կը մաժեն,
Իսմիլ խաթուն նստե Մելքի գլխու առջև,
Էրկու արաբ ծառայող էլ դռան կանգնած։
Դավիթ արաբներին ասաց.
— Վե՛ր հանեք էդա ձեր աղեն,
Կանչեք, Մելիք թող դուրս գա դուռ։
Էդ արաբներ ասին.
— Մենք չենք կարնա, էնի յոթըն օր տի քնի։
Իրե՛ք անցե, չո՛րս օր էլ կա, որ վեր էլնի։

[էջ 237]

Դավիթ ասաց.— Ես չե՛մ դադրի,
Չուր էնիկ իր քեֆով էլնի։
Քընի-մընի ես չե՛մ գիտի,
Շուտ մի կանչեք, թող դո՛ւրս էլնի,
Թե մահ չունի՝ մա՛հ եմ բերե.
Թե գրող չունի՝ գրող եմ դառե.
Էնոր ջո՛ջ քուն կը քնացնեմ։
Էլան՝ շամփուր կարմրցուցին,
Դրին Մելքի ոտների տակ։
Ասաց.— Օ՜ֆ, աղջիկներ,
Ինչի՞ իմ տեղ լավ չեք շինե.
Լու կա իմ տեղ, ինձ կը խածե։
Ասաց, էլի մնաց քնուկ։
Բերին՝ գութնի խո՛փ մի կարմրցուցին,
Դրին էնոր ոտների տակ։
Ասաց.— Օ՜ֆ, մեջ իմ տեղաց ինչքա՜ն լու կա։
Ինձ կը խածեն, չեն թողնի՝ ես քնեմ։
Դավիթ էդտեղ չը համբերեց, քաշեց նիզակ,
Զարկավ, Մելքի կրունկ ծակեց։
Ասաց.– Մե՛լիք, դե վեր էլի, բա՛վ է քնես։
Մըսրա Մե՛լիքն ասաց.— Օ՜ֆ - օ՜ֆ,
Չե՛ք թողնի դինջանամ։
Էլավ, նստեց.
Մեկ ձեռ դրեց էսա՛ աչքի վերա,
Մեկ ձեռ դրեց մեկէ՛լ աչքի վերա,
Աչքեր սրբեց, էսպես իրիշկեց դուրս,
Տեսավ Դավիթ իր ձին հեծե՝
Մեջ արնին շաղախվե,
Վրանի դուռ կանգնե։
Մելիք որ ճանաչեց զԴավիթ,
Փչեց, որ թռցնի տեղեն։
Տեսավ՝ Դավիթ իրար չէկավ։
Մելքի մոտեն քառսուն գոմշի ուժ պակասեց։
Դավիթ ասաց.— Էկել եմ, որ կռվենք։
Մելիք խնդացավ, ասաց.
— Չա՛ր սատանեն զքեզ տանի, Թլո՛ր Դավիթ,
Էդ ե՞րբ էղար դու ձիավոր՝
Էկար, կանգնիր իմ չադրի դուռ։
Դավիթ, ձիուց իջի,
Արի էստեղ, խոսենք, հանգստանանք։

[էջ 238]

Նորեն էլնենք, կռիվ անենք։
Դավիթ ասաց.— Չէ՛, չեմ իջնի։
Էսա խեղճ ու կրակ մարդեր
Ինչի՞ ես դու բերե կռիվ.
Մենք էլ նստինք հանգստանա՛նք։
Դուրս արի, դուրս, զարկե՛նք իրար։
Մելիքի մեր, Իսմիլ խաթուն առաջ էկավ,
Ասաց.— Դավիթ, ճամփա էկե՝ նեղացեր ես.
Ձիուց իջի, հանգստանաս,
Նորեն կէլնեք, կռիվ կ’անեք։
Շա՛տ որ խնդրեց՝ Դավիթ ուզեց ձիուց իջնի։
Ձին փախ տվավ, չ’ուզեց Դավիթ իջնի։
Մըսրա Մելիք քառսուն գազ հոր փորե մեջ վրանին,
Էրկաթե թոռ գցե բերնին,
Ու խալիներ փռե վերան,
Կ’ուզեր Դավիթ գար՝ նստեր,
Ընկներ մեջ էն հորուն։

Խաբեցին Դավթին՝ ձիուց բերին տակ։
Ձին ըռըկավ, փախա՜վ, գընա՜ց,
Գընաց՝ էլավ սարի գլուխ։
Տարան Դավթին, նստեցուցին վե՛ր էն հորին։
Դըրըմբ... ընկավ հոր վե՛, գընաց։
Մեջ էդ հորուն էրկաթե թոռ, օղե՛ր կային։
Դավիթ ընկավ օղերու մեջ,
Չըկարցավ դուրս էլներ.
Էրկաթե թոռ էկավ իրար։
Մելիք բերեց ջաղցի քարեր,
Քաշեց հորի բերնի վերան, թողեց, ասաց.
— Է՜ն էր, որ հետ ինձի կռիվ տ’աներ,
Հայ-հո՜յ... Դավիթ Սասնա էկեր է՝
Հետ Մելքին կռի՜վ կ’անի.
Թլո՛ր Դավիթ Սասնա էկեր է՝
Կուզի հետ Մըսրա Մելիքին կռի՜վ անի... հայ-հա՜յ...
Դե թող կենա էնտեղ, չուր օսկորներ փտեն...

Իրիկուն էղավ։ Մելիք ընկավ քնավ.
Դավիթ մնաց էն հոր։
Դավիթ թող մնա էն հոր.
Մենք դառնանք վի՞րմեն խաբար տանք։
Խաբար տանք Ձենով Հովանեն։

[էջ 239]

15

Ձենով Հովան գիշերն էրազ տեսավ.
Մըսրա աստըղ շողի՛ն կը տար,
Սասնա աստըղ կը խավարեր։
Հովան քնուց էլավ, ասաց.— Կընիկ, վե՛ր էլի, վե՛ր,
Տեսա՝ Մըսրա աստըղ շողի՛ն կըտար,
Սասնա աստըղ կը խավարեր —
Դավիթ մեր ձեռքեն գնաց։
Սառյեն ասաց.— Աստված քո տուն ավրի.
Դու քուն քեզ հա՛մար կը քնես,
Էրազ խալխի՛ն կը տեսնես։
Ձենով Հովան էլի՛ քնավ։
Մեկ է՛լ էրազ տեսավ.
Մըսրա աստըղ շա՛տ էր պայծառ.
Սասնա աստըղ խավարե՛ր էր, հա՛, կը հանգչեր։
Հովան քնից էլավ, ասաց. — Կընի՛կ, վե՛ր էլի, վե՛ր։
Ես տեսա՝ Մըսրա աստըղ շա՛տ էր պայծառ,
Սասնա աստըղ հա՜ կը հանգչեր։
Սառյեն ասաց.— Քո տո՛ւն ավրի,
Դու ինչի՞ չես քնի, ա՛յ մարդ.
Չը թողի՛ր, որ էսօր քնեմ։
Ձենով Հովան մե՛կ էլ քնավ։
Քնավ, մեկ է՛լ էրազ տեսավ.
Տեսավ՝ Մըսրա աստըղ էկավ,
Ու Սասնա աստըղ կուլ էտու։
Ասաց.– Կընի՛կ, վե՛ր էլի, Դավիթ ըսպանեցին։
Սառյեն ասաց.— Ինչի՞ չես քնի դու, ա՛յ մարդ,
Ով գիտի՝ ո՞ր կընկա ծոց է պառկե Դավիթ.
Ով գիտի ո՞ր տեղ քեֆ կ’անի։
Ձենով Հովան ըռկավ,
Քացի մ’ էզար կընկան։
Կնիկն էլավ ճրագ վառեց։
Ձենով Հովան ասաց.— Իմ զրահներ բե՛ր։
Կընիկ բերեց։ Ձենով Հովան էլավ,
Յոթ գոմշի կաշի փաթեց իրեն վերա,
Յոթ գոմշի շղթա փաթեց իրեն վերա.
Որ բոռալեն չը պա՛տռվի։
Հագավ իր զենք-զրահ,
Գնաց, գոմի դռներ էբաց։

[էջ 240]

Իր ձեռ տվեց վեր Սիպտակ ձիու մեջքին,–
Սիպտակ ձին փոր էտու գետին։
Հովան ասաց.— Սիպտակ ձի,
Ե՞րբ տի տանես ինձ, հասցնես Դավթի կռվին։
Ձին ասաց.— Չուր կեսօրին։
Ձենով Հովան ասաց.
— Հարա՛մ ըլնի էնա իմ կեր, որ տվի քեզ։
Չուր կեսօր Դավթի նաշի՞ն հասնեմ, թե լաշին։
Գնաց Հովան ու ձեռ էտու Կարմիր ձիու մեջքին,—
Կարմի՛ր ձին էլ իր փոր էտու գետին։
Հովան ասաց.— Ա՛յ Կարմիր ձի,
Ե՞րբ տի տանես ինձ հասցնես Դավթի կռվին։
Ասաց.— Չուր արևն առնելուն։
Ձենով Հովան ասաց.
— Հարա՛մ ըլնի իմ պահել, որ պահեցի՛ զքեզ։
Դավթի ինչի՞ն հասնեմ արևն առնելուն։
Հետո գնաց ու ձեռ էտու Սևո՛ւկ ձիու մեջքին,
Էս Սև ձին փոր չէտու գետին։
Ձենով Հովան պագեց Սևուկ ձիու գլուխ,
Ասաց.— Սև՛ ձի,
Ե՞րբ տի տանես ինձ—հասցնես Դավթի կռվին։
Սև ձին ասաց.
— Որ դու կարնաս քե4 վե՛ր իմ քամակին բռնես՝
Մեկ ոտ թալես զանգուն,
Չուր մեկէլ ոտ շո՛ւռ տաս մեկէլ զանգուն,
Կը հասցնեմ Դավթի կռվին։
Էլավ, հեծնի Հովան Սև ձին,
Մի ոտ էդիր զանգուն,
Յուր մեկէլ ոտ շուռ էտու մեկէլ զանգուն,—
Սև ձին հրեղեն էր–
Լեռա սարի գլուխ կայնավ։
Քուռկիկ Ջալալին զՁենով Հովան տեսավ,
Խրխնջալեն էկավ մոտիկ։
Ձենով Հովան վախցավ, ասաց.
— Դավիթ սպանված է, ձին փախե, էկե էստեղ։
Կանգնեց Ձենով Հովան, կանչեց.
Ձեն ընկավ սար ու ձոր.
Ասաց.— Դավիթ, ո՞ւր ես,
Հիշա՛, Մարութա բարձր Աստվածածին,
Հիշա՛ զԽաչ Պատերազմին,

[էջ 241]

Ինչ վեր քո աջ թևին,
Ու թա՛փ տուր քեզ...

Կանչեց...
Հովանի ձեն՛ հասավ, ընկավ Դավթի ականջ.
Դավիթ ասաց.— Հայ-հա՜յ,
Հրողբերս է էկե էստեղ.
Ի՛նձ կը կանչի.
Յա, Մարութա բարձրիկ Աստվածածին,
Խա՛չ Պատերազմին, վեր իմ աջ թևին։
Ասաց, զինք թափ էտու։
Էրկաթե օղ ու շղթաներ թռան էրկինք,
Ջաղցի քարեր բլան, թռան,
Էնոնց ամեն կտոր քառսուն մարդ ըսպանեց։
Դավիթ թռավ, կանգնավ հորի բերան, ասաց.
— Մըսրա Մելիք, էլ դու բեբախտություն չ’անե՛ս։
Լուսուն տղամարդո՛ւ նըման կռվենք։
Մըսրա Մելիք էլ չը գիտցավ մոտենալ։
Դավիթ էլավ՝ իր ձին փնտռի.
Ձենով Հովան կանչեց.— Դավի՛թ, արի՛։
Դավիթ էնոր կանչով գնաց մոտ հրողբեր։
Ամա ձին ըռկեր էր՝ չէ՛ր իգա ձեռ։
Դավիթ գնաց, գուրգուրելով էբեր.
Ձին էկավ ձեռ, Դավիթ էլավ, հեծավ, ասաց.
— Հրողբեր, դու գնա քաղաք, ես տ’էրթամ կռիվ։

16

Գնաց, հասավ Մըսրա Մելքին, ասաց.
— Մըսրա՛ Մելիք, էն դիր ինձ խաբեցիր,
Մըկա էլ ի՞նչ տ’անես։
Մելիք տեսավ՝
Դավիթ դրեր էր ձեռ գուրզին։
Ահից դողաց, ասաց.
— Դավի՛թ ջան, դե արի՛, նստի՛։
Ասաց.— Ես չե՛մ նստի, կռի՛վ անենք։
Մըսրա Մելիք հրաման տվեց.—
Քյահլան ձին դուրս բերին։
Հագավ շորեր, կապեց զենքեր,
Նստեց իր ձին, գնաց մեյդան։

[էջ 242]

Ըսկսեցին մեջ մեյդանին էրթալ ու գալ։
Մըսրա Մելիք ասաց,
— Գավի՛թ, կըռիվ զոռովե՞ն անենք թե հերթով.
Դավիթ ասաց.– Ինչպես քո ջան կուզի։
Մըսրա Մելիք ասաց.
— Կուզեմ հերթո՛վ անենք.
Իրեք դարբ մեկ զարկի,
Իրեք դարբ մեկէլ զարկի։
Առաջ ո՞վ տի զարկի։
Դավիթ ասաց.— Առաջ դո՛ւ զարկ,
Տարիքով մեծ դուն ես։
Դավիթ ձիուց էկավ տակ.
Գնաց, կանգնեց մեջ դաշտին։
Ասաց.– Մըսրա Մելիք, քո դարբեր զարկ։
Մըսրա Մելիք իր գուրզ առավ։
Քըշեց, գնաց մինչև Ֆարկին.
Իրեք ավուր ճամփա՛ անցավ,
Քրշեց, էկավ, հասավ Դավթին,
Գո՛ւրզ մի զարկեց Դավթին։
Ինչպես շո՛ւն մի օռնա՝ գետին պոռթեց.
Ինչպես քառսուն ջուխտ գոմեշնե՛ր լծես,
Գութան վարես՝ գետին պոռթա,
Թոզ ու դուման էրկիր-էրկինք բռնեց,
Օր ու գիշեր էդ թոզ չիջավ գետին։
Մելիք ասաց.– Է՜, Դավիթ, հո՛ղ էիր,
Հող դարձուցի։
Դավիթն ասաց.— Մելիք, դեռ ես կենդանի՛ եմ։։
Էդ մեկ, մե՛կ էլ զարկի։
Մելիքն ասաց.— Հա՛, տնավեր,
Էս մեկ անգամ ճամփաս մո՛տ էր.
Թափ չը մնա՛ց մեջ իմ գուրզին։
Ասաց, դարձավ, մեկ է՛լ քըշեց։

Գընաց, հասավ չուր Դիարբեքիր
Ու էնտեղից քըշեց, էկավ Դավթի վերա։
Էկավ՝ իր գուրզ թալեց Դավթին։
Ինչպես առյո՛ւծ օռնա՝ գետին պոռթեց,
Ինչպես հեղեղ ավերի, գետին պոռթեց։
Թոզ ու դուման էրկիր-էրկինք բռնեց,
Արեգական էրեսն առավ։

[էջ 243]

Էրկու գիշեր ու էրկու օր էդ թոզ կանգնեց Դավթի վերա։
Մելիք ասաց.– Դավի՛թ, հալա կենդանի՞ ես,
Հող էիր, քեզ հող դարձուցի։
Դավիթ ասաց.– Մելիք, կենդանի՛ եմ.
Էսիկ էրկու, մեկ էլ զարկի։
— Հայ-հա՜յ,— ասաց Մելիք,–
Իմ ձիու մանգզիլ քի՛չ էր.
Թափ չը մնա՛ց մեջ իմ գուրզին։

Նորեն Մելիք դարձավ, գընաց,
Քըշեց, հասավ Մըսըր քաղաք։
Ու Մըսրրից քըշեց, էկավ Դավթի վերա։
Էկավ, գուրզ մ’ել զարկեց։
Ինչպես գարնան ամպ գոռգոռա՝ էրկիր պոռթեց,
Ինչպես էրկրաշարժ մի զարկի՝ էրկիր պոռթեց:
Թոզ ու դուման էրկիր-էրկինք բռնեց,
Արեգական էրեսն առավ.
Իրեք ցերեկ, իրեք գիշեր
Էդ թոզ կանգնեց Դավթի վերան։
Մելիք ասաց.– Մեռա՛վ Դավիթ.
Հող էր Դավիթ, հող դարձուցի։
Ինչ թոզ-դուման գետնեն էլավ,
Դավիթ, իր ձին, էլան, իրենց տեղ կանգնեցին:

Դավիթ ասաց.– Մելիք, դու քո դարբեր պրծար։
Հերթ ի՛նձ հասավ։
— Է՜յ, — ասաց.— տնավե՛ր, մեկ է՛լ էրթամ:
— Չէ, չէ՛,— ասաց,— դու ո՞ւր տ’էրթաս։
Հերթ իմըն է. աշխարհ հերթո՞վ է, թե զոռով:
Մելիքի մեր էկավ, ասաց.
— Դավի՛թ, Մելիք քո աղբե՛րն է.
Բեբախտաթյուն չ’անես։
— Հա՛, մարե՛, չե՛մ անի բեբախտություն.
Իրեք դարբ տի զարկեմ Մելքին։
Մելիք ասաց.— Դավիթ, քեզնե կը խնդրվեմ,
Յոթ սհաթ ժամանա՛կ տաս ինձ։
Թող ես էրթամ, վրանի տակ պառկեմ,
Դու գաս ու ինձ զարկես։
Ասաց.— Գընա, պառկի,
Մենակ թե ինձ ասա, Մելիք,

[էջ 244]

Ինչո՞վ զարկեմ, թրո՞վ զարկեմ, թե՞ իմ գուրզով.
Մելիք իր մտքի մեջ ասաց.
«Ջա՜նըմ, էդ գուրզ որ ինձ զարկի՝
Էդ գուրզին դիմանա՜լ կ’ըլնի»։
Ասաց.— Դավի՛թ, թրո՛վ զարկի։

17

Գընաց Մելիք վրանի տակ, ասաց.
— Ես իրեք դարբ Դավթին զարկի,
Դավթին ըսկի բան մի չէղավ.
Հիմի Դավիթ կը գա, էստեղ ինձ կը զարկի։
Մելիքի մեր ասաց.
— Մե՛լիք, արի մտի մեջ էդ հորին։
Մելիք մտավ մեջ հորին։
Քառսուն գոմշու կաշի բերին քաշին վերան,
Քառսուն ջաղացի քար դրին վերան,
Վերմակ քաշին քարի վերան։
Մելիք մեջ էն հորին հանգիստ նստեց, ասաց.
— Հիմի հերթ Դավթինն է։
Դավիթ գիտի, թե էն ինչ արեր է.
Կը գա, կը տեսնա ջաղացի քար,—
Չէ՞ որ հորու բերնին դրած էսպես բարձրացեր է
Վերմակ քաշած քարի վերա։
Գիտի, որ էնքան Մելիքի ջանդաք չի՛։
Ապա Մելիքի մեր էնտեղ կայնուկ է։
Դավիթ չասաց՝ զՄելիք հանեք դուրս, տեսնեմ։

Հեծավ Դավիթ Քուռկիկ Ջալալին,
Գնաց հասավ չուր Ծովասար.
Քաշեց իր Թուր Կեծակին,
Քըշեց իր Քուռկիկ Ջալալին,
Էկավ, որ տի զարկեր՝
Իսմիլ խաթուն իրեն ծծեր հանեց,
Դավթի առաջ վազեց, ասաց.
— Դավիթ, քաղցր ծիծ եմ տվե քեզի,
Դու իմ կաթի խաթեր էդ զարկ ինձի բախշի։
Դավիթ ասաց.— Մարե, ինչի՞ դուն չուր հիմիկ,
Մելիքի զարկ կը գար մեջ իմ գլխուն,
Մեկ մ’էլ չ’ասիր՝ Մելի՛ք, զարկ մի ինձի՛ բախշի։

[էջ 245]

Դավիթ իր թուր իջեցուց, տարավ, բերեց,
Բարձրացուց էդ թուր, համբուրեց,
Դրեց ճակատին, ասաց.— Մարե՛,
— Էս մեկ զարկ քո՛ խաթեր։

Մեկ էլ դարձավ, գնաց Դավիթ,
Իր ձին քըշեց էկավ. էկավ, որ տի զարկեր՝
Մելիքի քուր վազեց էնոր առաջ, ասաց.
— Դավիթ, դու որ պստիկ էիր՝
Ես քեզ շա՛տ եմ գրկեր, պահեր, խաղցուցեր եմ,
Էդա մեկ թուրն էլ ինձ բախշի։
Դավիթ էդ թուր իջեցուց, տարավ, բերեց,
Բարձրացուց էդ թուր, համբուրեց,
Դրեց իր ճակտին, ասաց.
— Էս մեկ զարկ էլ քո՛ խաթեր։
Մընաց մե՛կ զարկ, մեկ աստված, մեկ ես 
Յա կը սպանեմ, յա կը թողում։

Դավիթ դարձավ,
Գընաց, հասավ Սասնա սարեր,
Քըշեց, էկավ Մելքի վերա։
Որ տի հասներ հորի բերան՝
Իսմիլ խաթուն իր հետ բերած կնիկներուն,
Էդա ազապ աղջիկներուն,
Էդա շավար քաշողներուն ասաց.
— Շո՛ւտ, շա՜վար քաշեք,
— Շո՛ւտ, փողե՜ր փչեք,
— Շո՛ւտ, թմբո՜ւկ զարկեք,
— Շո՛ւտ, ձեր քաֆկիրնե՜ր բռնեցեք ձեր ձեռ.
— Խաղացե՛ք, խորո՛տ խաղացեք,
— Դավիթ որ գա՝ ազապ տըղա է,
Կ’իրիշկի ձեզի, զարկ թո՛ւլ կը զարկի.
Մելիք չի՛ սպանի։

Աղջիկներ էլան,
Շավա՛ր քաշեցին,
Փողե՛ր փչեցին,
Թմբուկնե՛ր զարկին,
Էլան, խա՛ղ կ’անեն։
Ապա Դավիթ գիտի՜.
— Էդա ինձի՛ համար կ’անեն,— ասաց,—

[էջ 246]

Կ’ուզեն ինձի շըշկըռացնեն։
Կանչեց, ասաց.
— Յա՜ Մարութա բարձրիկ Աստվածածին,
Յա Խաչ Պատերազմին, ինչ վեր իմ աջ թևին։
Կանչեց, զարկեց Թուր Կեծակին։

Կըտրեց քառսուն ջաղացի քար,
Կըտրեց քառսուն գոմշու կաշին,
Կըտրեց հըրեշ Մըսրա Մելքին,
Կըտրեց ճակտից, ոտքերուց դուրս էլավ
Ու յոթ գազ էլ մտավ գետին,
Գնաց հասավ սև ջուր։
Թե հրեշտակ իր թև չ’առներ առջև,
Սև ջուր տէլներ, աշխարք առներ։
Մըսրա Մելիք կանչեց, ասաց.
— Դավիթ, ես էստե՛ղ եմ,
Մեկ է՛լ զարկի։
Դավիթ ասաց.— Մըսրա Մելիք, քեզի թա՛փ տուր։
Մըսրա Մելիք զինք թափ էտուր,
Մեկ կտոր ընկավ էստեղ, մեկէլ՝ էնտեղ։
Մըսրա Մելիք խատավ։

18

Դավիթ ասաց.— Մարե՛,
Վերմակ բացե՛ք, տեսնեմ Մելիք։
Ասին.— Գնա, մենք կը բանանք։
Դավիթ զձին քըշեց, էկավ կանգնեց,
Ձեռ էթալ, վերմակ բացեց,
Տեսավ քառսուն ջաղցի քարեր,
Ամենն էլ թրի առջև կտրտված.
Իր ձեռ էթալ, քարեր վերուց, գցեց,
Տեսավ քառսուն գոմշու կաշիք՝
Ամեն կտոր կտոր արած։
Մելիքի մեր կռացավ էդ հորի վերան,
Կանչեց.– Մե՜լիք, Մե՜լիք, Մե՜լիք։
Մելիք ձեն չէտու։
Մելիքի մեր ու քիր նստան էնտեղ, վերան լացին։
Ապա մեր դարձավ Դավթին, ասաց.
— Դավի՛թ, սպանեցիր Մըսրա Մելքին,
Վնա՛ս չը կա, դու է՛լ իմ տղան ես:

[էջ 247]

Արի, էնոր կնիկ դու ա՛ռ,
Մըսրա թագավորություն մնա՛ քեզի,
Սասուն զաթի քո՛նն Է։
Դավիթ ասաց.
— Ես մորե որ ծնվեր եմ՝ անարա՛տ եմ,
Ես իմ հալալ լեշ հարամ լեշերու չե՛մ խառնի։
Կուզես արի, քե կը տանեմ մոտ ինձ, Սասուն։
Ասաց.— Չէ՛, Դավիթ, չեմ գա Սասնա էրկիր։
Ասաց.— Որ չես գա մեր Սասնա էրկիր,
Գընա, Մըսըր տվեր եմ քե, ապրի։

Դավիթ ձիու գլուխ շրջեց,
Էլավ, գընաց մեջ զորքերին.
Ինչ զորք զորական մնացե՝
Կանչեց, հրամայեց, ասաց.
-— Ամենիդ իրավունք կը տամ.
Ուր տեղեն էկեր եք՝ էլեք, գնացեք ձեր տեղ։
Էլեք, գնացեք ու ձեր տներ նստեք,
Դուք ինձ համար աղո՛թք արեք,
Իմ հորն ու մորն էլ օղորմի՛ տվեք,
Հանդա՛րտ կացեք,
Մեկ էլ չէլնեք ու գաք վեր Սասնա։
Մեկ էլ որ զենք առնեք մեր դեմ,
Թե որ դուք կռվի գաք վեր մեզ՝
Քառսուն գազ խոր հորում ըլնեք,
Թե ջաղացի ջոջ քարի տակ,
Տ’էլնի ձեր դեմ Սասնա Դավիթ,
Տ’էլնի ձեր դեմ Թուր Կեծակին։

Էդա զորք Դավթին օրհնեց,
Համա դժար կը հավատար, թե Մելիք սպանուկ է։
— Հա՜, Դավիթ,— կ’ասեն,—
Մեռնե՛նք մենք քո գլխուն,
Ո՜ւր էլ գնաս՝ աստված հետ քեզ,
Աստված քո բան միշտ աջողի,
Աստված քեզ ջանսաղությո՛ւն տա,
Աստված քո հոր ու մոր արքայություն տա։
Իսմիլ խաթուն առավ իր զորք, գընաց Մըսըր.
Էն եկած թագավորներ, փաշեք ու զորքեր
Էլան, ցրվեցան չորս կողմն աշխարհին,

[էջ 248]

Դավթի արած կտրճություն ամեն տեղ պատմեցին,
Ասին.— Դավիթ իր հոր ուխտ արավ՝
Մըսրա Մելիք սպանեց,
Սասուն ազատեց։

19

Իր կռվի տեղեն իմացավ Թորոս,
Որ Դավիթ Մըսրա Մելքին սպաներ է։
Դադարեցուց իր կռիվ,
Էկավ, հասավ Դավթին։
Դարձուց Դավիթ իր Քուռկիկ Ջալալին,
Դարձուցին իրենց ձիեր Քեռի Թորոս
Ու երեսունութ կտրիճներ—էկան Սասուն։
Ի՜նչ կ’բերեն հետներ էն կռվից.
Իսկի բան չեն բերի։
Էնոնց բերած էղավ ջուխտ մի եզ,
Լծեցին սել, քցեցին հետևներ,
Մըսրա Մելիքի ականջ Դավիթ զարկեց նիզակի ծեր,
Դրավ վեր սելին, քաշեցին, բերին,
Քաշեցին բերին՝ Սասնա քաղաք հասցնեն,
Վերգոյին նվեր։

Էդ ժամանակ ի՞նչ կ’անցներ կը դառնար Սասուն։
Հովան որ հասավ Սասուն,—
Չէ՞ որ Հովան էն զորք ամեն տեսեր էր,
Ամեն վրաններ տեսեր էր,
Գընացեր Սասնա քաղաք, ժողովրդին ասեր էր—
Էսքան չա՛դր կա, էսքան զո՛րք կա.
Ժողովուրդ ասեր էր.— Ախ-վա՜խ, ախ-վա՜խ,
Ախ-վա՜խ, տի սպանե՛ն զԴավիթ.
Տի գան կընիկ, աղջիկ, ճժեր տանեն գերի։
Ախ-վա՜խ, տեր աստված,
Ախ-վա՜խ, դո՛ւ ճար արա...
Էդա քաղքի մարդեր
Էն սարի գլուխ պահապան են դրե՝ ի՞նչ ապով.
Որ իրիշկեն ճամփան,
Դավի՞թ կը գա, թե զո՞րք կը գա։
Որ շատ մարդ գա՝
Քաղքի մարդերուն խաբար տան,
Իրենց պատրաստություն տեսնեն։

[ներդիր]

Կանչեց զարկեց թուր Կեծակին

[էջ 249]

Էդ պահապաններ մեկ էլ տեսան՝
Մեկ ձիավոր կը գա առաջից,
Էրեսունինը ձիավոր հետևից։
Պահապաններ վազեցին քաղաք, ասին.
— Ձիավորնե՜ր կըգան, մեկն էլ առջևեն.
Հավատաս, Դավի՛թն ըլնի։
Հովանին ասին.— Դավիթն էկավ։
Հովան էլավ՝ էրթա Դավթի առաջ։ Էն քաղքցիք,– 
Մարդ, կընիկ, ալևոր, պառավ, ճիժ-բիժ—
Ամե՛ն գնացին Դավթի առաջ։

Դավիթ նայեց, տեսավ, ջոջ զորք կը գա։
«Ջա՛նըմ,— միտ վե ասաց,— Էդա զորք ի՜նչ է.
Ինձի քանի՞ դուշման կա՝ կը գան վեր ինձի»։
Դավիթ իր ձին քըշեց, ասաց.
— Ձի՛, գընա՛, աստված ինչ արե՜ր է, արե՛ր է...
Ձին քըշեց, մոտեցավ, տեսավ՝
Հովան ամենու առջևն է.
Իրիշկեց՝ տըղա, աղջիկ, գեղական ամեն էկած են.
Բոռաց.— Հրողբեր, դու է՛լ էկեր ես հետ ինձ կռիվ;
Հրողբեր ասաց.— Դավի՛թ,
Մենք էկել ենք քո վերա կը խնդանանք,
Մենք փառք կը տանք աստծուն,
Որ սալամաթ էկար։
Դավիթ հարցուց.– Էդ կնիկնե՞ր ինչի էկած էն։
— Դավի՛թ,— ասաց,— ինչ դու գնացիր՝
Չուր հիմիկ էդա շիվարներ կը լան,
Աստված կը կանչեն, կը վախենան,
Թե Մըսրա Մելիք քեզի կը սպանի,
Արաբներ կը գան, քաղքի մարդեր ամեն կը սպանեն,
Կընկտեր կը տանեն։
Քո գալ լսան, ամեն խնդացան, ուրախացան։
Մեծ ու պստիկ քո ապո՛վ էկան։
— Դե դարձեք, գնացե՛ք,— ասաց,—
Մելիք սպանե՛ր եմ. դե դարձե՛ք, դարձե՛ք։
Դավթի հրողբեր էլավ,
Դավթի գլուխ պագեց, քրտինք սրբեց, ասաց.
— Էլ իսկի չե՛նք վախենա։
Սասունցիք գնացին արխային տներ նստան։

[էջ 250]

Տուն որ էկան, հրողբեր Դավթի արնոտ շորեր փոխեց.
Առոք փառոք նստեցուց,
Քուռկիկ Ջալային էլ մաքուր լվացին,
Տարան, կապեցին իր տեղ։

Ինչ Դավիթ՝ գնաց նստեց իր տեղ,
Ասաց.— Դե մեկ կթխա գինի՛ տվեք ինձ։
Գինին խմեց ու պառկավ, քնավ իրեք օր։
Ինչ իրեք օր անցավ,
Արտատեր Պառավ էլավ էկավ Դավթի մոտ,
Ասաց.— Դավի՛թ, բարով էկար, Դա՛վիթ, բարո՛վ էկար։
— Աստծու բարին քե, Պառավ։
— Տեսա՞ր,— ասաց Պառավ,—
Ժանգոտ թրով, քոսոտ ձիով ինչպե՞ս կ’էրթայիր.
Տեսա՞ր Մելիքի դեմ կռիվ քանի մի զոռ է։
— Պառավ,— ասաց,— շնորհակալ եմ քեզնե.
Կը գա՞ս դու ինձի մե՛ր ըլնես. ես մեր չ’ունեմ։
— Դավիթ, ես էլի՛ քեզ մեր եմ,— ասաց,—
Կ’էրթամ իմ տուն.
Ինչ բան քեգ պետք կ’ըլնի՝ կը գամ, կ’ասեմ։
Ըսկի՛ մի վախենա, Դավիթ, ծլիս, ծաղկիս։
Չուր հիմիկ պըստիկ էիր՝ ջոշացար,
Էլ էստեղ մի՛ նըստի.
Դու գընա, Հովանին ասա.
«Իմ հոր սենեկ պատրաստի,
Ես էրթամ, իմ հոր սենեկ նստեմ»։
Դավիթ, դե մնա՜ս բարով։

Դավիթ գնաց, Հովանին ասաց.
— Հրողբեր, իմ հոր սենեկ բաց։
Տ’էրթամ, իմ հոր սենեկ նստեմ։
— Հա՛,— կ’ասի Հովան,— հիմիկ կը բանամ։
Էդա Սասնա ճրագ չուր հիմիկ հանգա՛ծ էր,
Հիմիկ Սասնա ճրագ վառվավ.
Ապա չը բանա՞մ։
Քո արածն, որ դո՛ւ արիր, ես շա՛տ կը խնդանամ.
Որ դու էսպես կտրիճ ես —
Ես գիտեմ, թե աշխարհ ամեն իմն է.
Ես կը խնդանամ, որ դու ասես, մենք ծիծաղանք։

Բովանդակություն   |  Նախաբան
Ճյուղ I. Ա / Բ  |  Ճյուղ II. Ա / Բ
Ճյուղ III. Ա  / Բ
Ճյուղ IV. Ա / Բ
Վերջերգ  |  Բառարան  |  Վայրերի անուններ